З крынiц народных // Веснiк Магiлёва. — 2011. — 21 января. — С. 5.
Успаміны пісьменніка Івана Аношкіна пра сябра, паэта, калегу Аляксея Пысіна.
У вёску Высокі Борак, адкуль пайшоў у жыццё Аляксей Пысін, у першы раз я трапіў з ім самім: былі якраз у Краснапольскім раёне ў журналісцкай камандзіроўцы.
Вёска нездарма займела такую назву, — тлумачыў Аляксей Васільевіч. Да самых хат падступалі гонкія сосны бору, з другога боку рознымі колерамі стракацелі сялянскія нівы, у нізінах там і сям бруіліся светлыя крынічкі. Зямля — падзол і супесь, як, бадай, і паўсюдна ў раёне, не дужа адорвала вяскоўцаў, патрабавала працы ды працы. Аляксей (ці, па-вясковаму, Ляксей), як і ўся вясковая дзятва, пасвіў кароў і свіней, вадзіў у начное каня, дапамагаў бацькам у полі і дома. І, вядома ж, разам з іншымі хлапчукамі і дзяўчынкамі бегаў у школу, захапляўся творчасцю Пушкіна і Купалы, спрабаваў і сам складаць вершы. Мабыць, тая дзіцячая прага да паэзіі і вызначыла ягоны далейшы шлях, павяла ад родных ніў і бароў у вялікую літаратуру…
Пазнаёміўся ж я з Аляксеем Васільевічам больш паўсотні год назад. Праўда, спачатку не з ім самім, а з ягоным першым вершаваным зборнікам «Наш дзень». У той час я не ведаў, а толькі здагадваўся, што гэты новы для мяне паэт — мой зямляк па Магілёўшчыне (сам я працаваў тады ў Брэсцкай вобласці). Здагадваўся па вершах невялікай, у блакітнай вокладцы кніжкі.
Ды і як было не здагадацца, калі кніжка была поўная магілёўскіх краявідаў, дыхала роднымі мне лугамі і нівамі.
Адкрываўся зборнік вершам «Магілёўскі шоўк»:
За Масквою, у тылу глыбокім,
За паўсвета ад Дняпра-ракі,
Сцяг гвардзейскі магілёўскім шоўкам
Вышывалі рускія жанкі…
Не менш хвалявалі «Помнік у Лясной», «Сож», «Лесарубы», «Серп».
Няхай сабе той першы зборнік быў няроўны, няхай трапляліся ў ім побач з цудоўнымі і вершы-аднадзёнкі, у цэлым кніжка сцвярджала: аўтар яе — таленавіты паэт.
Пазнаёміцца з самім Аляксеем Васільевічам мне давялося ў 1956 годзе. Тады пасля заканчэння Мінскай партыйнай школы я быў накіраваны ў Чэрыкаў. У тамашняй раёнцы аказалася вакантная пасада: былога яе рэдактара А.В. Пысіна Саюз пісьменнікаў Беларусі перад тым паслаў на вучобу ў Маскву — на Вышэйшыя літаратурныя курсы. Забягаючы наперад, зазначу, што мне потым і яшчэ раз давялося замяняць Аляксея Васільевіча на творча-службовай пасадзе, калі ён, працуючы сакратаром Магілёўскага абласнога пісьменніцкага аддзялення, быў звалены інфарктам, а я, ягоны нязменны намеснік, змушаны быў узначаліць арганізацыю. Але гэта праз два з палавінай дзесяцігоддзі. А тады… Тады Аляксея Васільевіча ў Чэрыкаве я ўжо не застаў, у друкарні ж працавала наборшчыцай ягоная жонка — Еўдакія Сямёнаўна, ці, як яе ўсе там звалі, Дуся.
I вось аднойчы шэрым восеньскім вечарам сядзеў я, схіліўшыся над сталом каля акна, ледзьве не вобмацкам вычытваў газетную паласу заўтрашняй раёнкі: электрасвятло і ў той час нярэдка ў райцэнтры прападала і нават друкарскую машыну іншы раз даводзілася круціць уручную. Тут нехта прыадчыніў дзверы, зазірнуў у кабінет, але не зайшоў. Я падумаў, што гэта наш друкар нярвуецца, прыспешвае, каб я хутчэй паставіў сваё: «У свет». Аднак неўзабаве заходзіць адказны сакратар Віктар Іваноў ды з усмешкай кажа: «Тут Пысін… Хацеў пазнаёміцца з новым рэдактарам, але баіцца перашкодзіць…» Мяне здзівіла, нават збянтэжыла такая вось празмерная сціпласць ужо вядомага паэта, і я хуценька падаўся ў суседні пакой. Сярэдняга росту, шыракаплечы, са шчырым тварам, Аляксей Васільевіч неяк адразу выклікаў прыязнасць да сябе.
— Прыехаў на пабыўку да сям’і на Кастрычніцкае свята, — працягваючы мне руку, заўважыў ён. — Дык ці ж мог абмінуць рэдакцыю?
У той памятны вечар засядзеліся мы да позняга. Аляксей Васільевіч дзяліўся ўражаннямі аб Маскве і сталічным літаратурным жыцці, расказваў пра курсы і вучобу, чытаў свае новыя вершы. А потым разам пайшлі ў лазню. Мяне ўразіла тады, колькі на ягоным целе шрамаў, рубцоў пасля франтавых раненняў…
I пазней, калі б ні прыязджаў у Чэрыкаў Аляксей Васільевіч, не прамінаў наведацца ў рэдакцыю. Асабліва запомнілася, як тады жартавалі, адна «рабінавая» навагодняя ноч.
Накіроўваючы пасля партшколы рэдактарам у Чэрыкаў, мяне папярэджвалі: «Пакуль там двухпалоска, але мяркуем пераводзіць на чатырохпалосны фармат. Так што будзьце гатовы…»
Мы, работнікі рэдакцыі і друкарні, да таго і рыхтаваліся. Завезлі новую друкарскую машыну, іншы рыштунак, зрабілі запас паперы, шрыфтоў. Ды ў пачатку снежня прыйшло ўказанне пакуль што выпускаць газету ранейшым фарматам (мабыць, са сродкамі нявыкрутка, падумалася). Было нам крыху крыўдна і прыкра. Але што заставалася рабіць? Узяліся за святочны нумар. Вядома, карцела хутчэй управіцца, каб па-людску сесці за навагодні стол. Віктар Іваноў пазваніў ужо сваёй кабеце, каб збіралася ў госці. Наш друкар Сямёнавіч (Сямён Сямёнавіч Мельнікаў) уключыў машыну, рэдактар на першым экзэмпляры паставіў «У свет». І тут задрынчэў тэлефон. Званілі з сектара друку ЦК КПБ. Выпусціць назаўтра, 1 студзеня, газету чатырохпалосным фарматам. «А ці справімся?» — «Трэба справіцца!»
Спынілі машыну, пачалі раіцца, як выйсці з такога становішча. Цікавыя допісы ў запасе былі, дый нашы блакноты не пустыя. Але ці хопіць часу, каб падрыхтаваць матэрыялы, прыгожа звярстаць і аформіць газету.
— Еўдакія Сямёнаўна, ці прыехаў Аляксей Васільевіч?
— Толькі-толькі пераступіў парог.
— Мабыць жа, не адмовіцца дапамагчы…
Аляксей Васільевіч адгукнуўся на наш кліч, прыспяшыў у рэдакцыю. Ужо даўно адзвінелі маскоўскія куранты, абвясціўшы новы 1958-ы год, а ў рэдакцыі і друкарні ўсё кіпела праца. Урэшце, радасна ўсхваляваныя, трымаем першы нумар новай газеты. Былі ў ім нарыс і замалёўка, вершы і навагодні гумар. Сямён Сямёнавіч уключыў друкарскую машыну.
— Людзі добрыя пасля сустрэчы Новага года ўжо адпачываюць, а мы нават за стол не сядалі, — са скрухай заўважыла адна з наборшчыц.
— Ну што ж, лепей позна, чым ніколі, — жартам адазваўся на гэта Аляксей Васільевіч. — Знойдзецца ў нас там што, Дуся?
— Нябось, усё, што трэба, ёсць. Хадзем! — запрасіла Еўдакія Сямёнаўна.
І мы, стомленыя, але ажыўленыя, рушылі да Пысіных адзначаць Новы год.
Летам таго ж года Аляксей Васільевіч закончыў у Маскве свае літаратурныя курсы, завітаў у рэдакцыю нашай «Сацыялістычнай перамогі». Я чытаў якраз пісьмо-просьбу з «Магілёўскай праўды».
— У саміх няўпраўка, а просьбу як не ўважыць.
— А што за просьба? — прысеў каля стала Аляксей Васільевіч.
— Даюць серыю нарысаў аб гарадах, раённых цэнтрах Магілёўшчыны. Дайшла чарга да Чэрыкава.
— Магу выручыць. Без справы адпачываць не прывык.
На тым і дамовіліся. Прама з рэдакцыі Аляксей Васільевіч падаўся ў бібліятэку, архіў. А 24 жніўня ў «Магілёўскай праўдзе» з’явіўся яго нарыс пра Чэрыкаў. Неўзабаве ж Аляксей Васільевіч друкаваўся там ужо як штатны творчы супрацоўнік.
А праз год прыйшоў у «Магілёўскую праўду» і я. Аляксей Васільевіч, ужо не навічок у рэдакцыі абласной газеты, стараўся ва ўсім мяне падтрымаць, аказаць дапамогу. I не толькі творчую.
Наўрад ці трэба камусьці тлумачыць, як няпроста, асабліва ў тыя гады, было ўладкавацца ў перанаселеным Магілёве з жытлом. Мусіў нейкі час жыць у Пысіных, хоць кватэра іх была цесная, аднапакаёвая, а ў сям’і пяцёра. Да ўсяго, у іх заўжды ці то нехта начаваў з Краснапольскага раёна, адкуль родам Аляксей Васільевіч і ягоная Еўдакія Сямёнаўна, ці яшчэ хто. Пысіны ўсім былі рады, кожнаму імкнуліся паспагадаць.
Гэта пры тым, што Аляксею Васільевічу, апрача нялёгкіх журналісцкіх клопатаў у рэдакцыі, даводзілася шмат працаваць і дома. Чэрпаючы натхненне з народных крыніц, тварыў новыя вершы і паэмы. Праўда, іншы раз выпадаў дзень, калі мы з Аляксеем Васільевічам заставаліся адны. Звычайна ў нядзелю. Госці-кватаранты на выхадны ехалі дахаты. Дуся з дачкамі — праведаць на вёсцы родзічаў. Мы ж адпраўляліся раніцой на рынак, куплялі качан капусты і іншую агародніну і яшчэ што — кольвечы ў гастраноме, потым па свайму густу варылі боршч. За сталом вялі размовы на філасофскія і іншыя, часам далёкія ад жыцця, ад мастацтва тэмы, спрачаліся. А вечарам ішлі ці то ў тэатр, ці ў кіно.
У той восеньскі вечар трапілі на фільм «Балада пра салдата», які тады толькі што з’явіўся на экранах. Карціна з першых хвілін захапіла нас.
…Сувязіст Аляксей Скварцоў адзін у неглыбокім акопчыку. Вакол рвуцца снарады. На салдата ідуць варожыя танкі. Ён паведамляе аб гэтым на камандны пункт і сам уцякае, бяжыць па ўзрытым снарадамі і мінамі, пагарэламу ад выбухаў полю, плача ад крыўды і бездапаможнасці. Гэта ж першае выпрабаванне для яго, 19-гадовага хлопца, які трапіў на фронт амаль што са школьнай парты. Танк з жудасным гулам і ляскатам гоніцца за чырвонаармейцам, каб раздавіць яго. Няма куды схавацца, няма ратунку… I раптам такая нянавісць абпаліла сэрца, што ён вырашыў ужо не ўцякаць. Пад рукі трапіла пакінутае некім супрацьтанкавае ружжо. I Алёша ва ўпор страляе па танку. Ад другога выстралу ўспыхнуў і пусціў чорнае воблака дыму яшчэ адзін варожы танк…
Я адчуваў, як увесь сцяўся мой старэйшы сябра, як ад хвалявання дрыжэлі яго рукі. Я ведаў, што, як і ягоны цёзка Аляксей Скварцоў, Аляксей Пысін таксама, гэтакі ж малады, быў на фронце сувязістам, не раз пазіраў смерці ў вочы. I тут ён быццам не ў кіно…
Узрушаныя, дамоў вярталіся моўчкі. А калі вярнуліся, Аляксей Васільевіч ціха сказаў:
— Трэба, каб усе паглядзелі гэты фільм.
— Паглядзяць, — не сумняваўся я. — Ты ж бачыў, што ў зале не было ніводнага свабоднага месца.
— Мала што… Давай напішам пра фільм.
— Давай напішам. Заўтра ж.
— А навошта адкладваць тое на заўтра, што можна зрабіць сёння?
I мы, не зважаючы на позні час, пачалі пісаць. Уласна, пісаў я. Аляксей Васільевіч хадзіў вакол стала і, цяпер ужо спакойна, дыктаваў:
— І на нашай зямлі, і над Віслай, і над Дунаем, далёка ад Радзімы, у парках і на скрыжаваннях дарог, на плошчах убачыш «вечнага салдата». Адразу ж пасля бою ступіў ён, наш юнак-суайчыннік, на п’едэстал славы. У руках яго зброя, якую ён ніколі не апусціць. Ля падножжа вянкі з кветак жывых, нявянучых. Настуркі і ружы, кветкі лугоў і палёў кладуць каля помніка салдату палякі і чэхі, венгры, балгары, людзі Еўропы, за якіх безыменны савецкі воін аддаў жыццё…
Праз дзень ці два наша рэцэнзія была надрукавана ў газеце. І потым не раз у той жа «Магілёўскай праўдзе» і іншых выданнях змяшчаліся артыкулы, рэпартажы, фельетоны за двума нашымі подпісамі, толькі ж тая рэцэнзія запомнілася найбольш. Можа, таму, што Аляксей Васільевіч у размовах звычайна не любіў успамінаць пра вайну, пра свой удзел у ёй, мабыць, непрыемнымі, балючымі былі для яго такія ўспаміны, а тут, адчувалася, не аддзяляў свой лёс ад лёсу героя фільма. І, як разважаў тады ў вершы «Была бранёю гімнасцёрка»: «…Можа, не мая заслуга, што сам у дол не лёг тады». Мабыць, яшчэ і таму не любіў размову пра вайну, што спакутаваная вайной яго салдацкая душа вылівалася ў вершы, з кніжкі ў кніжку пераходзіла, выкрышталізоўвалася галоўная тэма яго творчасці — тэма ваенных будняў і франтавых дарог, па якіх прайшоў у салдацкім шынялі. І ў кожным такім вершы перадаецца трывожны клопат: не дапусціць, не праглядзець, каб нешта падобнае зноў паўтарылася. І свае разважанні ў тым самым вершы «Была бранёю гімнасцёрка» заканчвае чатырохрадкоўем:
Хачу без каскі, без пагонаў
Хадзіць з сябрамі па зямлі,
І каб у чашах палігонаў
Жывыя кветкі расцвілі.
І вось, прыгадваючы цяпер тую нашу рэцэнзію на фільм «Балада пра салдата», са скрухай думаю, як бы цяжка было Аляксею Васільевічу, цудоўнаму паэту і журналісту, франтавіку, шчыраму камуністу, змірыцца з сённяшняй рэчаіснасцю. Калі не толькі недзе там, далёка, а нават, як цяпер пішуць, і ў «бліжнім зарубежжы» сям-там нішчаць помнікі, паганяць магілы нашых салдат-вызваліцеляў. Не з дабра ж Юлія Друніна, вядомая ўсяму свету паэтэса-франтавічка, якая па наіўнасці ў жніўні 1991 года трымала «абарону» каля «Белага дома», пераканаўшыся, чаго вартыя «вялікія дэмакраты», пабачыўшы здзекі і глумленне над жывымі і мёртвымі франтавікамі, скончыла жыццё самагубствам. Брыдка глядзець, як нават сёй-той з магіляўчан, хто яшчэ не так даўно шпарка бегаў з паперкамі па калідорах партыйных устаноў, рэдакцый, сёння на газетных старонках, па радыё і тэлебачанні бессаромна зневажае ветэранаў за супраціўленне агрэсарам, апраўдвае ўласаўцаў, ухваляе прадажнікаў.
Зноў жа прыгадваецца. Былі мы неяк разам у камандзіроўцы, заначавалі ў сялянскай хаце. Пабачылі ў вёсцы, як гаротна жывуць удовы-салдаткі, а па-суседску раскашуе колішні паліцай, адбыў у месцах, не вельмі далёкіх, тэрмін, вярнуўся ў сваю вёску. Паставіў дом, як звон, насміхаецца з бедалаг. Пра такую згрызоту расказалі мы на рэдакцыйным сходзе, на якім прысутнічала сакратар абкама партыі Ніна Лявонаўна Сняжкова. Але тая адно спагадліва паківала носам. А наконт былых паліцаяў з дома, дзе клапаціліся пра нашу з вамі бяспеку, параілі не траўміраваць іх, бо віну сваю, маўляў, яны загладзілі. Напісаў тады Аляксей Васільевіч верш пра салдацкіх удоў, пра іх незайздросны лёс. І яшчэ напісаў пра тых, каму з лёгкасцю даравалі іх грахі, іх здрадніцтва. Ёсць там такія радкі:
…часам падае руку
з нянавісцю сяброўскай місіі
Прадажнік той, што на вяку
У мяне не вымаліць амністыі.
Да здраднікаў Аляксей Васільевіч адносіў усіх, хто тады, як і цяпер, стараўся аслабіць, разбурыць нашу краіну. І лічыў, што і на тым свеце не можа быць ім даравання. Хоць ад прыроды быў чалавекам добрым, спагадлівым, хутка забываў асабістыя крыўды.
Прыпамінаецца такі выпадак. Неяк (гэта было ў пачатку верасня 1963 года) Аляксей Васільевіч прапанаваў паехаць разам у Паланіцкую сярэднюю школу, дзе пад кіраўніцтвам сваіх настаўнікаў плённа працавалі юныя агароднікі.
— Цягніком да Крычава, а раніцай у школу.
— То заказаць гасцініцу.
— Я з Барысавым ужо дамовіўся, будзе зроблена…
Георгій Ерамеевіч Барысаў, мой зямляк з Чавускага раёна, працаваў у Быхаве рэдактарам раённай газеты. У час жа хрушчоўскіх пертурбацый — падзел на прамысловыя і сельскагаспадарчыя абкамы партыі і аблвыканкамы, утварэнне вытворчых тэрытарыяльных упраўленняў, зліцці і перакройцы раёнаў — газета ў Быхаве была закрыта, а Барысава перакінулі на рэдактарскую пасаду ў Крычаў. Аляксей Васільевіч быў з ім знаёмы, ды, мабыць, не проста знаёмы, а пасябравалі, калі на пачатку сваёй журналісцкай дзейнасці, пасля вайны ўжо, працавалі адказнымі сакратарамі рэдакцый у родных Краснапольскім і Чавускім раёнах.
Цягнік у Крычаў прыходзіў недзе а дванаццатай гадзіне ночы. Ад чыгуначнай станцыі да горада кіламетраў пяць.
— Хутчэй, хутчэй! — сыпанулі з цягніка да аўтобуса, па ўсяму бачна, мясцовыя людзі. — Гэта ж на сёння апошні рэйс.
Дык і мы паспяшылі, так-сяк уціснуліся ў той аўтобус. У цеснаце, але не ў крыўдзе.
Крыўда ж падсцерагала нас у Крычаве. Аказалася, гасцініца была на рамонце, і ніхто нас не чакаў. Што ж рабіць?
— Былі б тут знаёмыя, — роспачна ўздыхнуў я.
— Знаёмыя, бадай, знайшліся б, — адазваўся пахмуры Аляксей Васільевіч. — Калі б гэта днём. А турбаваць людзей ноччу?.. Лепей вернемся на вакзал.
«Вернемся» — значыць, тупаць па цёмнай няроўнай дарозе. Але нічога іншага нам не заставалася. Начлег у перапоўненай зале для пасажыраў быў працягам нашых пакут.
А што ж наш Георгій Ерамеевіч? Ды нічога. Як высветлілася раніцой, ён «па-халасцяцку» (сям’я ж засталася ў Быхаве) жыў у нейкім пакойчыку той жа гасцініцы. «Прабачце, хлопцы, забыў», — адчуваў ён сябе ніякавата.
У Паланіцу не дарэмна дабіраліся. На прышкольным участку там раслі такія качаны, цукровыя і сталовыя буракі, морква, бручка, што агароднікі любога калгаса пазайздросцілі б. Вельмі спадабаліся нам працавітыя настаўнікі і школьнікі. Цікавую старонку падрыхтавалі мы для газеты.
А неўзабаве натыкаюся ў Магілёве на Пысіна і Барысава пры іх ажыўленай гутарцы, быццам і не было якіх-небудзь непаразуменняў. Аляксей Васільевіч на мой нямы дакор заўважыў: «Ат, Іване, з кім не бывае». І дружба іх была, як раней, моцная. Дарэчы, гады праз два Хрушчова справадзілі на пенсію, і ўсё вярнулася, як кажуць, на кругі свае. Вярнуўся ў Быхаў зноў рэдактарам і Барысаў. І Аляксей Васільевіч часцей, чым пры якой іншай рэдакцыі, сустракаўся з членамі быхаўскага літаб’яднання.
Зрэшты, можа, і не часцей, бо жаданым госцем быў ён у любой рэдакцыі, у любым літаб’яднанні Магілёўшчыны. І калі працаваў у газеце, і калі ўзначальваў пісьменніцкае аддзяленне. Разглядаў творы пачаткоўцаў, знаходзіў і падтрымліваў таленавітых. І многія з тых, каго расціў, выхоўваў Аляксей Васільевіч, сталі потым сябрамі Саюза пісьменнікаў, вядомымі паэтамі і празаікамі. Пры аналізе творчасці маладых быў тактоўным, памяркоўным, гэтага ж патрабаваў і ад іншых членаў пісьменніцкага аддзялення. Калі будзем прыдзірацца да кожнага слова, казаў, прывучым аўтараў да аглядкі, і нічога вартага тады не выйдзе.
Падтрымліваў Аляксей Васільевіч і мяне. На мой першы зборнік гумару і сатыры «Лішні мінус» адазваўся ў газеце «Літаратура і мастацтва» добразычлівай рэцэнзіяй «Мы з імі сустракаліся», на першую кніжку для дзяцей «Навічок» — у «Магілёўскай праўдзе» і «Чырвонай змене».
Помню, рыхтаваў я да выдання свой другі зборнік гумару і сатыры. Збіраўся ахрысціць яго «Памылкай» — па загалоўку аднаго апавядання. Аляксей Васільевіч перасцярог мяне: «Кепска ты ведаеш нашых крытыкаў. Ім жа трэба за штось учапіцца. Вось і ўчэпяцца за назву, маўляў, памылка выдаўцоў, што выдалі гэтую тваю «Памылку». Назвалі зборнік «Старыя знаёмыя», хоць апавядання ці гумарэскі з такой назвай у ім не было. Але, як раней зазначаў Аляксей Васільевіч, чытач з гэтымі героямі ўжо сустракаўся — у жыцці, таму яны нашы старыя знаёмыя. А крытыкі? Крытыкі, як і чытачы, спагадліва аднесліся да зборніка, з чым і павіншаваў мяне Аляксей Васільевіч.
Так апякаў Аляксей Васільевіч не аднаго мяне, памагаў, прымаў да сэрца клопаты, трывогі, беды і радасці маладых і пачаткоўцаў. Дык і не дзіўна, што меў так багата сяброў, прыхільнікаў. І калі раптам няўмольны інфаркт зваліў яго, вырваў з жыцця, развітацца з ім прыйшлі не толькі сотні, тысячы магіляўчан, але прыехалі чытачы і пісьменнікі, сябры, добрыя знаёмыя з раёнаў, Мінска і іншых гарадоў. Не кажучы ўжо пра спачувальныя тэлеграмы з розных канцоў былога Савецкага Саюза.
Летась на жалобна-ўрачыстых вечарах памяці Аляксея Пысіна з нагоды 90-годдзя з дня яго нараджэння пранікнёна гаварылі аб тым, што ў Краснаполлі і Магілёве ёсць вуліцы імя паэта, на доме, дзе Аляксей Васільевіч жыў з сям’ёй, устаноўлена мемарыяльная дошка з барэльефам. Выказвалі надзею, што ў Магілёве і тым жа Краснаполлі будуць пастаўлены помнікі, як і тое, што найлепшы помнік, кажучы словамі А.С. Пушкіна, — нерукатворны, да якога не зарасце народная сцяжына.
І пакуль надзённыя вершы і паэмы Аляксея Пысіна, пакуль гучаць песні на ягоныя тэксты, паэт будзе з намі. Такія паэты не паміраюць.