Дзьячкоў, А. «Яблычная мая радзіма» : [У. Караткевіч і Магілёў] / Алег Дзьячкоў // Веснік Магілёва. — 2016. —10 августа. — С. 10.
25 ліпеня 1984 года не стала выбітнага беларускага пісьменніка і нацыянальнага дзеяча Ўладзіміра Караткевіча. Постаць гэтага таленавітага чалавека цесна знітаваная з нашым горадам і Прыдняпроў’ем.
Караткевіч часта падкрэсліваў, што ягоны бацька, Сямён Цімафеевіч, паходзіў са старадаўняга, але збяднелага шляхецкага роду, якому належыў засценак Караткевічы: «Род падстарасты бабруйскага і пінскага, захудалы даўсёру».
Прадзед служыў святаром у Краснаполлі і Чачэрску. Адзін са сваякоў — Тамаш Грыневіч — у паўстанні 1863 года камандаваў атрадам і быў расстраляны па загаду Мураў’ёва.
А. Мальдзіс знайшоў у Варшаве рукапісныя «Нататкі паўстанца 1863 года ў Магілёўскай турме», дзе сярод іншых узгадваліся Грыневіч і яго верш «Песня прысуджанага на смерць». У вершы — цвёрдая ўпэўненасць у тым, што справа свабоды не загіне, «пакуль жыве славянскае племя». А далей у нататніку — верш, прысвечаны ўдаве Грыневіча, якая спазнілася на некалькi трагiчных мiнут з весткай аб «памiлаваннi»…
Дзед Караткевiча, Васiль Юльянавіч Грынкевіч, нарадзіўся ў 1861 годзе ў Краснаполлі, навучаўся ў Гомелі, а затым уладкаваўся ў Чдчэрску лясным аб’ездчыкам. Неўзабаве пераехаў у Мсціслаў, дзе працаваў пісарам у казначэйстве. У пачатку 20-га ст. Грынкевічы жылі ў Магілёве.
Васіль Юльянавіч ведаў вельмі шмат казак, баек і легенд. Адна з іх — пра вялікую змяю «Дзебраў», пра ўрочышча ў Магілёве.
Маці Караткевіча нарадзілася ў Мсціславе, у 1911 годзе скончыла жаночую марыінскую гімназію ў Магілёве. Надзея Васільеўна на працягу ўсяго жыцця была вялікім аўтарытэтам і памагатым для сына. Перакладала для мастацкіх твораў французскую тэрміналогію, бо даволі добра валодала французскай і нямецкай мовамі.
Уладзімір скончыў Кіеўскі ўніверсітэт. Некалью год працаваў настаўнікам ва Ўкраіне і не думаў звязваць лёс з паэзіяй. Але ў 1955 годзе ў часопісе «Полымя» выйшаў верш Караткевіча, прысвечаны старажытнай гісторыі Магілёва:
Лісце алае засыпав роў,
Пушчу чорную апавіў туман,
Атачон з усіх чатырох бакоў
Золкай восенню мой лясны будан.
Стогнуць пад дажджом старчакі альхі,
I ў будан з дрыгвы плыве золь-зіма, —
У ім карэнні — столь, ложах — ліст сухі,
Hi агню няма, ні святла няма.
Ад усіх я ўцёк, ад усіх я збег,
Буйным воласам да калень зарос.
Годы стаялі, быццам белы снег.
Гэры панскіх цел мой Дняпро панёс
Пісьменнік добра ведаў гістарычныя повязі беларусаў ва Ўкраіне:
«Калі вы прыйдзеце ў Кіеве на плошчу перад Сафіяй і станеце перад помнікам Хмяльніцкаму — успомніце, дарэчы, што пом-нік той рабіў беларус, Міхаіл Мікешын. Аўтарскі праект, які палічылі дарагім, прадугледжваў пад капытамі гетманскага каня пана і езуіта, а вакол п’едэстала постаці кабзара, рускага мужыка, казака і беларускага селяніна…
Па-ранейшаму здабывалі ў Кіеве асвету беларускія хлопцы, а, напрыклад, такі з іх, як Тарасевіч, чалавек родам з-пад Глуска, пастрыгшыся на Ўкраіне ў манахі, стаў у 17 ст. заснавальнікам украінскай графікі».
У 1960-я гады з-пад пяра аўтара выйшаў сцэнарый фільма, заснаваны на магілёўскіх анекдотах. Але фільм не быў зняты. На кінастудыі «Беларусьфільм» палічылі, што ««Рассказы из каталажки», оставаясь литературным произведением, не обрели сценарной формы, позволяющей ставить фильм».
Па «Сівой легендзе» Караткевіча можна вывучаць гісторыю Магілёва 17-га ст. перыяду Вялікага княства Літоўскага:
«I мы праскакалі ў горад і спыніліся на Лупалаўскім прадмесці, у парафіі Святой Тройцы… Горад увесь праваслаўны, багаты і ганарлівы, муры каменныя, купалы залатыя, валы, равы, вежы. А людзі — хоць у сані запрагай, такія біцюгі.
Пачалі шукаць спосабу, як трапіць у горад. Праехалі праз каменную Быхаўскую браму ў вале, а потым памучыліся. Торкнуліся да Каралеўскай брамы — нельга, паехалі да другой — нельга.
Праз Малую Пешаходную, да ракі Дубравенкі, — нельга. Баяліся, што ўварвецца мужыччо ў горад і будзе разня і смута. Нарэшце трапілі праз Апейную, ля якой яўрэйская школа. Пад брамаю парахавыя склады, а на браме ікона Божай Маці. Няправільна магілёўцаў дражняць, што яны яе прадалі, а грошы прапілі разам з войтам. Непарушна сцеражэцца ікона!
…А спрэчкі ў ратушы ўсё цяг- нуліся. Сапега з Друцкім былі за смерць. Але магістрат быў супраць… Крычалі да хрыпаты, лаялі адзін аднаго псамі і па-іншаму. I, можа, нічога б не вырашылі, каб не прыйшлі людзі з Лупалава і Падуспення. У натоўпе адразу засмярдзела скурамі і рогам, і крычаць пачаў натоўп зусім іначай:
— Заб’яце яго — смута будзе! Забылі, як пры магілёўскім бунце ў порткі клалі, будзеце і цяпер. Стаха Мітковіча ды Гаўрылкі Панова на вас няма. Памяць каціная! Забылі, як дзверы судовай залы адбілі? Набату даўно не чулi? Будзе i вам тое ж!
I давялося Раману праехаць увесь шлях. Пра-везлі яго ад вязніцы да замка, да насыпной тары, міма храма Сарака Пакутнікаў да Спаскай царквы. Па ўсім горадзе, дабы бачылі, як караецца ліхадзейства.
…За гарэлку Бога прадалі! Возьмуць вас за тэта чорт Савул і чорт Калдун! Брамы вашы паваляцца, магілы мышакоўскія ўвесь Мікалаеўскі спуск зоймуць…»
У адным з самых ранніх твораў, які спачатку выйшаў на ўкраінскай мове, бо распавядаў украінскім школьнікам пра Беларусь, «Зямля пад белымі крыламі», Караткевіч шмат увагі надаў шэдэўру айчыннай архітэктуры — Свята-Мікольскай царкве 17 стагоддзя:
«На Магілёўскім падоле стаіць Мікольская царква — бліскучы ўзор беларускага барока. 3 ёю звязаны яшчэ адзін эпізод гісторыі. Пры ёй, у «Цярэшка, каторы проскуры заведап», жыў некаторы час у бязведамнасці сціплы школьны настаўнік Дзмітр Нагі. Тут зарадзілася яго «ідэя», тут ён пачаў яе выконваць і, магчыма, атрымоўваць інструктаж ад пэўных колаў і грамадзіць паплечнікаў. Каб пасля ўзляцець на адну з вяршынь зямной магутнасці пад імем цара Дзімітрыя, а пасля бясслаўна ўпасці з яе Лжэдзмітрыем II».
У гэтым жа творы Караткевіч падкрэслівае асаблівасці вопраткі на Магілёўшчыне: «Верхняя вопратка, як мужчынская, так і жаночая: кажухі і кажушкі (частка вышытыя), буркі, тоўстыя — у папец-паўтара — і доўгія паліто з капюшонам, для зімовай дарогі, світкі (другія назвы — «латуха», «сярмяга», «сукман», «жупан») рознага колеру, але, часцей за ўсё, белыя, часам расшытыя… сінім шнурком (Быхаўшчына), зялёным шнурком або чорнай скурай (пад Клімавічамі)».
Надае аўтар увагу і казацкім паўстанням на нашай зямлі: «Атаман Мацюшка Гультай напаў на Магілёў. Ягоны загон аброс сялянамі, як снежны камяк. Маёнткі і палацы былі выпалены. Атрад узяў Быхаў і выбіў там растаўшчыкоў, арандатараў і шляхту».
Не прайшла незаўважаным для пісьменніка і адна з самых цікавых і драматычных падзей у гісторыі нашага горада -бунт супраць 1а-сафата Кунцэвіча ў1618 годзе:
«Аршанцы не пусцілі яго, ледзь не ўтапілі ў Дняпры. Магілёўзапёр брамы, выцягнуў на вал гарматы і сказаў, каб «душахват» каціўся адсюль, капі не хоча атрымаць пяціфунтовае ядро ніжэй спіны. Асаблівай патрэбы ў такім набытку біскуп, па ўсяму відаць, не адчуваў, бо зматаўвуды».
Трагічная і загадкавая по-стаць з Магілёўшчыны — Ігнат Грынявіцкі — таксама для Караткевіча цікавы гістарычны персанаж:
«Паходжаннем з беларускай беднай шляхты, а ніякі не «польскі дваранін», як пра тэта часам пішуць, 1 сакавіка 1881 г. кінуў бомбу, якой забіў цара Аляксандра IIІ смяротна параніў сябе».
Акрамя таго, у вершы «Смяртотная страта» пiсьменнiк спрабуе аднавіць апошнія хвіліны жыцця нарадавольца.
«Ігнату Грынявіцкаму, які сваім выбухам адпомсціў Аляксандру II за 1863 год:
… З апошніх згасаючых сілаў
(Пытанні… Пытанні…
Пытанні…)
Ён лепш успомніць пра тое,
За што ён ішоў на замах.
Успомніць Бабруйшчыну мілую,
Майскую стужку Бярозы,
Белыя світкі ў лугах…»
У творы «Нельга забыць», прысвечаным падзеям 1863-64 гадоў, Караткевіч вуснамі Леа-новіча распавядае пра гераічнае паўстанне 1661 года:
«У цараванне, здаецца, цара-цяляці горад Магілёў аддаўся ва ўладу баганоснага маскоўскага воінства. Заўважце, сам. Ну, на знак удзячнасці жыхароў уганорылі трымаць гарнізон коштам самога ж вялікага града. I сталі тут нашы лабідуды думу думаці. «Гэта каб яшчэ батагамі, дык згода была б — усё жыццё з-пад батагоў не вылазім. А грошыкі — тут ужо не. Дудкі»…
I вырашылі рэзаць кроўных братоў. Некалькі тысяч іх было, і ніхто не ўцёк… Пачалося з таго, што нехта са стральцоў на кірмашы пірог у бабы ўхапіў. I нехта не вытрымаў, выбег з ратуш ы з крыкам «Пара!»…
…«Увесь Мікалаеўскі спуск касцямі закідалі — адсюль і пайшла новая назва: Касцярня… Колькі стральчыхі па іх пагаласілі. Колькі дзеці! Нічога не зробіш, любоў да брата… А з-за чаго? 3-за пірага ўсё, родненькі, з-за пірага…
…3 пірага і дваранства наша пачалося. Кароль польскі — бац, прывілей: даць Леановічам прыдомак «пара», а як на іхняй мове тэта дрэнна гучыць, то пера-рабілі яго на «пора»».
Асноўны мастацкі твор Улад-зіміра Караткевіча — трылогія «Каласы пад сярпом тваім», прысвечаная паўстанню Кастуся Калiноўскага. Галоўныя падзеi рамана разгортваюцца на Маілёўшчыне. Вось адзін з фрагментаў у часе выступу Алеся Загорскага ў дваранскай зборні:
«Гэты не стаў бы і Мішку Мураўёву даваць спуску. А ўжо як перад ім на задніх лапках хадзілі маршалкі Крушэўскі ды Абданк у тыя страшныя леты. А пан Юры не даў крыўдзіць людзей. Тром губернатарам не даў. Сярожку Энгельгардту — не даў, Мікалашку Гамалею — не даў, Міколку Скалону — не даў. I чацвёртаму не дасць, бо, чутна, Скалон хутка загрыміць — паспеў-такі нашкодзіць за тры гады. I ходзіць пагалоска — будзе на ягоным месцы Аляксашка Беклемішаў, чалавек роду старога, але сварлівы і цяжкі».
У Караткевіча быў яшчэ адзін яскравы талент — ён умеў досыць добра маляваць: аўтапартрэты, малюнкі, шаржы. I адзін з самых цікавых і смешных яго малюнкаў прысвечаны Магілёву. Гэта — «Магіла льва».
Тым, хто хоча лепш ведаць гісторыю Магілёва, імкнецца спасцігнуць асаблівасць і прыгажосць Прыдняпроў’я, варта чытаць і перачытваць творы нашага вядомага земляка.