Крэпак, Б. «Iншага лёсу я не жадаў» : мае згадкi пра Вiктара Турава да яго 80-годдзя / Барыс Крэпак // Культура. — 2016. — 29 кастрычнiка. — С. 14–15 ; 5 лiстапада. — С. 14-15.
Чамусьці некаторыя людзі нам вельмі блізкія, а іншыя — не, з некім перасякаешся на 100 працэнтаў, з некім напалову, а з кімсьці і наогул поўны нуль. Хтосьці не блізкі, але падабаецца, хтосьці зразумелы, але не цікавы. Дык вось, Віктар Тураў заўсёды мне быў вельмі цікавы. I як чалавек, з якім можна было гадзінамі гаварыць абсалютна на розныя тэмы, і як кінарэжысёр, магныма, самы моцны па сваёй кара нёвай структуры ва ўсім пасляваенным беларускім савецкім кінематографе, і як сацыяльны індывідуум, з болем у душы зацікаўлены тым, каб у нашым няўстойлівым кінакаралеўстве было ўсё стабільна: і ў творчасці, і ў кінавытворчасці, і ў кінапракаце.
У нас было шмат агульнага ў адносінах да побыту, да кінематографу, да паэзіі і добрага жывапісу, які ён бязмерна любіў і пры кожным зручным выпадку набываў дарагія альбомы з рэпрадукцыямі знакамітых жывапісцаў свету. 3 беларусаў цаніў Аляксандра Кішчанку і Леаніда Шчамялёва, некаторыя палотны Міхаіла Савіцкага, напрыкпад, «Поле» і «Куст руж», мастакоў кіно Яўгена Ігнацьева і Яўгена Ганкіна, а яшчэ любіў слухаць мулявінскіх «Песняроў», асабліва праграму «Праз усю вайну». Абодва мы з настальгіяй згадвалі трафейнае кіно і пасляваенных італьянцаў-неарэалістаў, цытавалі з выпадку радкі Ясеніна, Канстанціна Сіманава, Слуцкага, ранняга Маякоўскага, нават Франсуа Віёна… А як ён беражліва, амаль па-дзіцячы, гаварыў пра паэзію, і наогул пра літаратурны талент свайго блізкага сябра Генадзя Шпалікава, на чыёй маскоўскай кватэры мы і пазнаёміліся з Віктарам. Аднак пра гэта трошкі ніжэй…
Віктар Цімафеевіч нарадзіўся 80 гадоў таму, але ўжо I 20 гадоў яго няма з намі. I абедзве гэтыя даты падаюць на позні кастрычнік: 25-га і 31-га. Так склаўся лёс… I сёння, можна сказаць, сам Гасподзь загадаў нам яшчэ раз успомніць гэтага цудоўнага чалавека, жыццё і творчасць якога цалкам былі аддадзены роднай Беларусі. Ад Магілёва (больш дакладна, ад вёсачкі Брылі Магілёўскага раёна), дзе ён нарадзіўся, да Мінска, дзе знайшоў месца вечнага спачыну,— вялікі шлях, шчодра ўсыпаны не толькі чырвонымі ружамі, але і церніямі. Такая доля ўсіх Асоб, для каго мастацтва і жыццё былі абсалютна непадзельныя…
Аднойчы Віктар Цімафеевіч распавёў мне прытчу, пачутую ў студэнцкія гады ад сябра і аднакурсніка Атара Іаселіяні. Аднаму мастаку, які лічыўся майстрам адлюстравання кветак, заказалі намаляваць тыгра. «Спецыяліст па кветках» падумаў, памаўчаў, а потым адказаў: «Я з задавальненнем намалюю вам тыгра, толькі ён у мяне будзе падобны на чайную ружу як дзве кроплі вады, — вы ўжо не судзіце мяне строга…» Віктар расказваў прытчу, усміхаўся і казаў, што сапраўдны творца тым і адрозніваецца ад халоднага рамесніка, што яму важна заўсёды заставацца самім сабой.
У гэтым, мне здаецца, — залаты ключык да патаемнай дзверцы ўсёй душэўнай арганізацыі самога Турава. Бо Віктар Цімафеевіч заўсёды заставаўся самім сабой: і на здымачнай пляцоўцы, і дома, і ў коле сяброў і студэнтаў, і ў сваёй майстэрні на «Беларусьфільме», і на «кіношных» афіцыйных ды неафіцыйных сустрэчах, і ў час кіравання Саюзам кінематаграфістаў, і нават у дні доўгай хваробы, ад якой ён «вылечваўся» частымі ўцёкамі з бальніцы на кінастудыю, дзе ўскакваў у свой кабінет на другім паверсе і адчуваў сябе на гэты час цалкам здаровым…
Менавіта ў тым кабінеце, акрамя, зразумела, іншых месцаў, мы сустракаліся з Туравым амаль штодзённа цягам лета і да сярэдзіны кастрычніка 1996 года. Ну а апошнія два тыдні яго жыцця мы праводзілі час у калідорах бальніцы, адкуль да самых апошніх дзён ён разлічваў выйсці здаровым, каб пачаць рэалізоўваць сваю даўнюю мару — фільм «Фіеста — 45». Аднойчы разгаварыліся пра дзень заўтрашні. Я яго заўсёды супакойваў, маўляў, усё наладзіцца, ён выйдзе з бальніцы здаровым і рэалізуе сваю галоўную мару. А мара тады ў яго была адна: зрабіць фільм пра далейшы лёс героеў карціны «Я родам з дзяцінства». А Тураў ківаў і гаварыў: «Наўрад ці, мабыць, не паспею… Ды і час такі, што гэтая тэма ўжо не ў пашане…» Перажываў, што яго кінадылогія па рамане Алеся Адамовіча «Партызаны» прыйшлася вышэйшым чыноўнікам ды і большасці крытыкаў «не да кампаніі»: трэба было паказваць баявыя партызанскія подзвігі, а не нейкія маральна-псіхалагічныя драмы простых беларусаў у цяжкія часы вайны… Пасля такога маналогу Віктар раптам працытаваў верш Шпалікава, дзе былі словы: «Не верю ни в Бога, ни в черта, / Ни в благо, ни в сатану, / А верю я безотчетно / В нелепую эту страну. / Она чем нелепей, тем ближе, / Она — то ли совесть, то ль бред, / Но вижу, я вижу, я вижу / Как будто бы автопортрет…»
Словам, нам было пра што пагутарыць. Іншым разам у нашай гутарцы прымалі ўдзел ягоныя калегі, якія заходзілі сюды «на хвіліначку»: Дзіма Зайцаў, Міша Пташук, Юра Марухін, Саша Яфрэмаў. Захавалася колькі кадраў тых сустрэч, якія зняў Генадзь Жынкоў. Гэта былі апошнія фота ў жыцці Турава на яго роднай студыі…
…Я пазнаёміўся з Віктарам Цімафеевічам далёкай вясной 1965-га ў Маскве, на кватэры сцэнарыста І паэта Генадзя Шпалікава. Тады я амаль паўгода працаваў у савецкай сталіцы, збіраючы матэрыялы для свайго ленінградскага ўніверсітэцкага дыплома па праблемах кубафутурызму і да таго падобнага. Канешне, круціўся ў розных творчых кампаніях. Да Шпалікава мяне прывёў стары маскоўскі сябра Сева Працэнка.
Памятаю, у маленькім пакойчыку камуналкі дома № 9, корпус 2 па вуліцы Тэлебачання ў Чаромушках, здаецца, на першым паверсе — за эліпсоідным столікам размясцілася некалькі чалавек за тузінам бутэлек з «вогненнымі водам!», селядцом з бульбай, марынаванымі агуркамі і капустай. На маё здзіўленне, у глыбокай талерцы ляжал! вараныя чырвоныя ракі! Тамадой быў Марлен Хуцыеў — тады ўжо вядомы рэжысёр, аўгар «Вясны на Зарэчнай вуліцы». Віктар сядзеў у куточку побач з рэжысёрам Юліем Файтам, які аказаўся сынам вельмі папулярнага кінаартыста Андрэя Файта, і сцэнарыстампачаткоўцам Паўлам Фінам, як аказалася, маім поўным равеснікам. Усе яны, як і Тураў, былі выхаванцамі ВГЙКа. Нікога з іх я да гэтага не ведаў.
Я прыладзіўся злева ад Турава. Акрамя майго сябра Севы, прысутнічаў яшчэ хтосьці, але хто — не згадаю. Было шумна, весела. Памятаю, як, выпіўшы, Шпалікаў няцвёрда стаяў ля края стала і чытаў свой верш: «По белому снегу я палкой вожу, / Стихи — они с неба, / А я — перевожу…» (цытую па памяці). Потым браў гітару і пад тры ці чатыры просценькія акорды спяваў свае вершы. Адзін з іх — пра нейкага маршала, які захварэў на шкарлятыну, і пра яго каня з грудной жабай. А яшчэ: «Лают бешено собаки / В затухающую даль, / Я пришел к вам в черном фраке, / Элегантный, как рояль.. / — «Влетел на свет весенний жук, / В стекло ударился, как птица, / Да здравствуют дома, где нас сегодня ждут, / Я счастлив собираться, торопиться…»
Там я і даведаўся, што мой сусед па стале Віктар Тураў — з Беларусі, з Магілёва, гады тры таму скончыў ВГИ Каўскую майстэрню Аляксандра Даўжэнкі, але ўжо даўно працуе ў Мінску на «Беларусьфільме». А ўчора, маўляў, прыехаў спецыяльна да Шпалікава наконт удакладнення сцэнарыя карціны пра «рэха вайны» і нялёгкія лёсы людзей аднаго прыфрантавога гарадка (у будучым — фільм «Я родам з дзяцінства»). Але гэтым разам «камандзіроўка», — шапнуў мне на вуха Тураў, — «нулявая», бо Шпалікаву пасля моцнага «загула» і абавязковай «пахмелкі», прынамсі тыдзень, а тое і больш — будзе не да таго…
Пад вечар ад Генадзя мы выйшлі ўдвух з Туравым і павольна пакрочылі па мокрым асфальце па вуліцы Прафсаюзнай у кірунку да станцыі метро «Акадэмічная». Віктар расказаў, што не трэба адмоўна ставіцца да Шпалікава, вельмі таленавітага чалавека, якога трэба разумець: жонка, актрыса Іна Гулая з маленькай дачкой Дашай пакінула яго, маці таксама адвярнулася ад сына, вельмі цяжка з фінансамі, з першай жонкай Наташай Разанцавай — таксама складанасці І гэтак далей. Канешне, шкада, што так здарылася: заутра яму, Тураву, трэба вяртацца ў Мінск. А потым зноў па тым жа пытанні — у Маскву…
Дождж узмацняўся, і мы заскочылі ў бліжэйшую па дарозе забягалаўкурумачную (здаецца, на бакавой вуліцы імя Дзмітрыя Ульянава), і там пастаялі каля гадзіны за круглым столікам з металічнай ножкай за кілішкам гарэлкі, закусваючы бутэрбродамі з кількай і салам. Хаця пасля шпаліўскага стала можна было і спыніцца. Але ж куды падзецца? Дождж, на вуліцах слота, нейкі вольны час яшчэ ёсць, ды і ахвота «пакірмашаваць» з прыемным візаві. Віктар распавёў трошкі пра сябе, пра жонку-прыгажуню, актрысу Святлану, якая нядаўна нарадзіла дачку; пра бацьку Цімафея Антонавіча, якога як партызана расстралялі фашысты, пра маці Марыю Ісаеўну, з якой ён, сямігадовы хлопчык, пасля аблавы, апынуўся ў Германн, у канцпагеры, адкуль іх, ужо напрыканцы вайны, вызвалілі амерыканцы. «Бачыш, Бора, вось застаўся «на памяць» шрам, — Тураў паказаў метку на твары. — Гэта след ад фашысцкай дубінкі начальніка канцлагера, сапраўднага звера… Ведаеш, я ўжо ў школе, калі граў у драмгуртку ў Палацы чыгуначнікаў, даў сабе клятву нейк!м чынам распавесц! людзям пра тое, што паспеў перажыць у час вайны. А натхніў на тое, каб стаць рэжысёрам, фільм Сяргея Герасімава «Маладая гвардыя». Я прачытаў, што многія яго акцёры прыйшлі ў кіно з самай сапраўднай правінцыі. Напрыклад, Мардзюкова — з кубанскай станіцы, Іна Макарава і Уладзімір Іваноў — з Сібіры, Глеб Раманаў — з Цюмені, а ў Сяргея Гурзо — дзед быў протаірэем і гэтак далей. А што я — горшы? Чаму не паспрабаваць? Праўда, спачатку думаў паступаць на акцёрскі, але вось гэты шрам… А тут якраз—гэта, значыць, лета 1955-га — Даўжэнка набіраў курс на рэжысуру. Ну, я і рызыкнуў… Паступіў… Праўда, праз паўтара года вялікі рэжысёр і мой настаўнік нечакана памёр ад інфаркту на сваім лецішчы ў Перадзелкіне…»
…3 таго часу прамінула амаль 20 гадоў, але з Туравым я не сустракаўся, хаця і даўно жылі ў адным горадзе—Мінску. Канешне, я ведаў пра яго поспехі ў кінематографе, глядзеў усе ягоныя стужкі. Аднак асабіста нашы шляхі не перакрыжоўваліся: мабыць, важкай нагоды для гэтага не было. А тая маскоўская кароткачасовая сустрэча даўным-даўно растала ў тумане як нязначная. Але лёс ёсць лёс: пабачылі адзін аднаго на пасяджэнні камісіі Мінгарвыканкама па перайменаванні вуліц і плошчаў сталіцы. У перапынку выйшлі з Туравым папаліць, прыгадалі той далёкі маскоўскі вечар, Генадзя Шпалікава, якога ўжо даўно не было на свеце: яшчэ ў 1974-м ён, непрыкаяны, расчараваны ў жыцц!! творчасці, павесіўся ў Перадзелкіне…
На тым і разышліся, як кажуць, «да хуткай сустрэчы».
***
Прайшоў нейкі час… Ліпень 1996 года. Акурат у нацыянальнае свята французскага народа — Дзень узяцця Бастыліі — адбыўся афіцыйны візіт Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь Аляксандра Лукашэнкі ў Францыю. А культурныя сувязі гэтай краіны і нашай Беларусі, як вядома, ніколі не спыняліся. Тагачасны першы намеснік галоўнага рэдактара газеты «Культура» Людміла Крушынская звярнулася да Турава з просьбай распавесці пра яго сустрэчы з французскай актрысай Марынай Уладзі. I Віктар Цімафеевіч з задавальненнем паведаміў пра тое, як да яго ў госці ў час здымак у раёне Навагрудка прыехалі яго сябры — Марына Уладзі і Уладзімір Высоцкі. Вось тады і высветлілася, што Віктар шмат гадоў быў блізкім сябрам Уладзіміра Сямёнавіча, але пра гэта ён ніколі нікому не расказваў, у тым ліку прэсе. Крушынская ледзь угаварыла рэжысёра распавесці пра гэтыя старонкі няпростага жыцця двух выдатных людзей. Апе Тураў пагадзіўся з адной умовай: пра гісторыю гэтага сяброўства ён раскажа толькі мне, якога нібьгта ведае «сто гадоў» як журналіста-прафесіянала. Значыць, штосьці ўсё ж чытаў з маіх опусаў…
Памятаю, мая першая гутарка на тую тэму і пачалася з таго, што я спытаў Віктара: чаму ён «прамаўчаў», калі пасля смерці Высоцкага, а пасля ў год яго 50-годдзя, літаральна ўсе СМІ і тэлебачанне казал/ пра яго постаць. А Тураў адказаў, што для яго непрыемныя і бязмежнае абагаўленне Высоцкага, і яго ганебнае прыніжэнне, і брыдкая мітусня вакол ягонага імя. Як не зразумець, кажа ён, штотолькі праўда, прьггым поўная, павінна быць сапраўднай памяццю пра Валодзю.
— I чаму ж ты так доўга маўчаў?
— Як толькі Валодзя памёр, з усіх кутоў павылазілі на свет божы натоўпы ягоных «прыхільнікаў», а прасцей кажучы, фальшывых сяброў. Вось тады я даў сабе клятву нічога не казаць у друку пра майго сябра на працягу пяці гадоў. Разам з Валодзем мы з’елі не адзін пуд солі, шмат часу былі побач, і да тага, што адбывалася ў нашым грамадстве і наогул у свеце, ставіліся адэкватна, бо ў нас, амаль равеснікаў, было шмат агульных мастацкіх схільнасцей і густаў. Аб’ядноўвала нас і тое, што абодва мы былі «дзеці вайны», і тое, што сустрэліся на маёй карціне пра ваеннае дзяцінства, адкуль былі родам. А яшчэ я вельмі ганаруся, што Высоцкі ўпершыню заспяваў свае знакамітыя песні менавіта ў маіх фільмах…
Віктар нагаварыў мне два дзясяткі касет, і не толькі пра Высоцкага, але і пра сяброўства з іншымі дзеячамі кіно — Уладзімірам Белакуравым, Юрыем Гарабцом, Барысам Няўзоравым, Данатасам Баніёнісам, Нінай Ургант, Анатолем Забалоцкім, Яўгенам Ганкіным, Яўгенам Ігнацьевым, Алесем Адамовічам. Згадаў добрым словам педагога Аляксандра Даўжэнку, сакурснікаў па ВГЙКу Вітаўтаса Жалакявічуса, Ларысу Шапіцька, Рьггу Касымаву, Джэму Фірсаву, Атара Іаселіяні, Георгія Шэнгелая, Аляксандра Міту… У коле сяброў асабліва вылучаў «за чалавечнасць і прафесіяналізм найвышэйшай пробы» літоўскага акцёра Бронюса Бабкаўскаса і аператара Аляксандра Княжынскага.
Першы мой артыкул «Пра сяброўства з Высоцкім я маўчаў шаснаццаць гадоў…» з’явіўся ў №42 газеты «Культура» за 1996 год.
Апошні, дзявяты, — у № 50 — пасля смерці Віктара Цімафеевіча. Праўда, рукапіс майго вялікага матэрыяла ён паспеў прачытаць і выказаў сваё задавальненне. Памятаю, з якой дакладнасцю, скрупулёзнасцю ён вычытаў ужо ў бальніцы гэты рукапіс нашай шматдзённай гутаркі, каб — крый Божа! — не з’явіліся ў тэксце якія-небудзь памылкі або недакладнасці…
…Мой матэрыял, апублікаваны ў «К», меў вельмі пазітыўны рэзананс не толькі ў Беларусі. Яго вялікі фрагмент — пра сустрэчу Высоцкага з Хрушчовым, напрыклад, — перадрукавала маскоўская «Литературная газета», некаторыя аўтары мемуараў пра Высоцкага пазней таксама штосьці бралі з яго, праўда, «без двукосся», не заўсёды спасылаючыся на першакрыніцу. А вось у сваёй манаграфічнай кнізе пра Турава «Ад орца — да орца» вядомы кіназнаўца, прафесар Ефрасіння Бондарава двойчы адсылае да гэтага матэрыялу, называючы яго шчырым апавяданнем. Яна піша: «Пасля смерці Высоцкага пра яго сгалі пісацьсябры і зласліўцы. Віктар Цімафеевіч маўчаў, не хацеўтрывожыць памяць, уключацца ў плёткі і інсінуацыі, і толькі праз шаснаццаць гадоў, у апошнія месяцы жыцця, ён пагадзіўся расказаць аб іхнім сяброўстве карэспанденту беларускага штотыднёвіка «Культура» Барысу Крэпаку… Я адсылаю чытача да гэтых публікацый… V іх шмат падрабязнасцей, пра якія не пісалі «ўспамінацелі» рознага рангу…»
Я ведаю з аповедаў Турава і іншых людзей, што не ўсе калегі па рэжысуры і некаторыя высокія чыноўнікі ад культуры добра ставіліся да яго. Казалі, маўляў, ён пастаянна п’е, не заўсёды справядлівы і ўважлівы да людзей, асабліва ў здымачнай гарачцы, нібыта ідзе на кампрамісы там, дзе патрэбна прынцыповасць. Яго абвінавачвалі ўсаўдзелеўліквідацыі на кінастудыі творчых аб’яднанняў, якія ўзніклі пасля перабудовы кінавытворчасці ў адпаведнасці з рэкамендацыямі V Усесаюзнага з’езда кінематаграфістаў. На хвалях дэмакратычнай эйфарыі гэты з’езд лічыўся «р-р-рэ-валюцыйным». Віктар жа быў упэўнены, пра гэта ён сам мне казаў: той форум быў «пачаткам разбурэння вялікага савецкага кінематографа». Што ж, у выніку ён меў рацыю!.. А яшчэ ў кулуарах барацьбіты за мараль ганьбілі Турава за разводы з жонкамі. На гэту далікатную тэму мы з Віктарам амаль не размаўлялі. Толькі калі-нікалі ён штосьці казаў «тэлеграфнымі» фразамі. Першых дзвюх жонак я не ведаў. Толькі ад Турава дазнаўся, што яго першае каханне, Святлана Зузенка, пасля магілёўскай даесяцігодкі, у 1957-м, вырашыла сгаць актрысай. Віктар тым часам навучаўся рэжысуры. Перайшоў на трэці курс, але ўжо меў запрашэнне працаваць на кінастудыі «Беларусьфільм». Як-ніяк, чалавек таленавіты, да таго ж беларус, магіляўчанін — словам, свой, дамарослы… Святлана паспяхова прайшла два туры, і тут Віктар сказаў: «Хопіць Ваньку валяць. Масква не для цябе, яна цябе загубіць», — і павёз инвесту ў Мінск, дзе яна разам з Аўгустам Мілаванавым, Фамой Варанецкім, Бэлай Масумян, Леанідам Крукам паступіла ў Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстьпут у майстэрню Дзмітрыя Аляксеевіча Арлова. Калі яны ажаніліся, Тураву было 23 гады, Святлане — 20. I ў 1965-м у іх нарадзілася дачка Алена, сёння шырока вядомая як таленавіты кінарэжысёр, сцэнарыст, кампазітар, паэт. Але, як часта бывае ў асяроддзі творчых сем’яў, «любовная лодка разбилась о быт»…
Алена Турава: «Дзецям цяжка бывае разумець, чаму дароспыя не сышліся характарамі. Ведаю толькі, што раскол быў настолькі моцным, што тэта не прыходзіў да нас больш ніколі, дават для таго, каб пабачыцца са мной. Такім чынам, калі праз пятнаццаць гадоў мы ўсё ж зноў сустрэліся, нам давялося амаль што знаёміцца наноў. Помню, як дрыжэлі ў той дзень яго рукі, разліваючы гарбату: канешне ж, тэта ўсведамляў, што частка віны за прорву, якая ўтварылася паміж намі, ляжыць І на ім… Новы «мост» мы потым будавалі наноў — гадамі, крыху пазнаючы адзін аднаго…»
Другім разам Віктар узяў шлюб з актрысай Вольгай Лысенка, якая здымалася ў некалькіх яго карцінах, у тым ліку ў стужках «Людзі на балоце», «Меншы сярод братоў», «Пераправа». Але пра дадзены перыяд жыцця Віця мне не расказваў. Ды я і ніколі ў сямейныя справы Віктара не ўлазіў. Праўда, аднойчы ён сам паведаміў мне гісторыю яго захаплення актрысай Смаленскага драм-тэатра Ларысай Архіпавай, калі ён здымаў яе ў карціне «Людзі на балоце». У выніку яна 1 сакавіка 1984 года нарадзіла сына Арцёма, якому бацька адразу даў сваё прозвішча.
Алена Турава распавядае: «Тата ніколі не быў афіцыйна жанаты з Ларысай, але сынам ганарыўся, часта прывозіў яго ў Мінск, браў з сабой на кінастудыю, знаёміў з калегамі, сябрамі. Сёння Арцём Віктаравіч, у свае трыццаць два гады, — депутат расійскай Дзяржаўнай думы ад партыі «Адзіная Расія».
У яго падрастаюць дзеці — дачка Апіса і сын Мікіта, унукі знакамітага кінарэжысёра.
Каб быў бацька жывым, дык, думаю, ён быў бы сапраўды шчаслівым. Ён, дарэчы, часам з горыччу казаў: «Магчыма, я быў не лепшым бацькам, але для ўнука зрабіў бы нават немагчымае!» На жаль, першая яго ўнучка, мая дачка, нарадзілася толькі праз шэсць гадоў пасля яго адыходу, у 2002-м. Яе імя Ніка — у гонар дзеда (бо Ніка і Вікгорыя — два імені багіні Перамогі). Яна шмат здымалася ў кіно, добра малюе, захапляецца спортам і мовамі. Магчыма, у яе ці ў маіх пляменніках працягнецца наша творчая дынастыя? Не ведаю, час пакажа. Але ў сілу генетыкі веру свята: хай зменіцца нават некалькі пакаленняў, аднак аднойчы на творчым небасхіле яшчэ запаліцца новая зорачка з прозвішчамТуравых…»
Трэцяя І апошняя жонка рэжысёра — Тамара Пятроўна Турава. 3 ей ‘ я пазнаёміўся ў канцы лета 1996-га, быў разам з ёй у Віктара Цімафеевіча ў той яго самы апошні вечар у бальнічнай палаце. Ну і потым, пасля адыходу маэстра, некалькі разоў сустракаўся з ёй па нейкіх творчых «тураўскіх» справах, хаця нашы ўзаемаадносіны на гэтым і скончыліся. Але мне здаецца, Тураў менавіта з ёй знайшоў сваё, па-сапраўднаму сямейнае, шчасце. Яно, на жаль, цягнулася не вельмі доўга… Урэшце, пра тое, як яны сустрэліся і як знайшлі адзін аднаго, можна прачыгаць у інтэрв’ю Тамары ў прэсе.
А яшчэ я памятаю, як на маіх вачах Тураў пакутваў над праектам новага Закона пра кіно, прынцыпы якога выказаў у сваім артыкуле, надрукаваным у «Советской Белоруссии» летам 1996 года. Па ганарар за гэты артыкул мы пайшлі разам у Дом друку (тады каса была там). Атрымаўшы ж грошы, зайшлі ў гастраном «Зорачка» па вуліцы Якуба Коласа, купілі з той нагоды, што належыць, і праз пятнаццаць хвілін ужо сядзелі на кухні маёй кватэры. Чакалі маю жонку Людмілу, але не дачакаліся, яна затрымлівалася на працы. Праз пару гадзін, ужо пад вечар, па просьбе Віктара я выклікаў таксі, і ён паехаў дамоў. Гэта быў адзіны выпадак, калі Віктар Цімафеевіч гасцяваў у мяне дома, хаця планаў наконт «сябраваць сем’ямі» ставала…
Так ужо здарылася, што за паўгода да яго скону мы з Віктарам Цімафеевічам вельмі зблізіліся. Потым, калі ён апынуўся ў бальніцы, я прыходзіў да яго два-тры разы на тыдзень, і мы вялі бясконцыя гутаркі пра тое-сёе. А перад ягоным юбілеем, 60-годцзем, — пра тое, каго ён хацеў бы бачыць за святочным сталом 25 кастрычніка. Тэта пытанне, памятаю, на лесвічнай клетцы бальніцы абмяркоўвалі ўжо ўтрох: апошні раз прыйшоў Дзіма Зайцаў— блізкі сябра Турава і любімы яго кінааператар… Ведаю, што часта да бацькі прыходзіла і дачка Алена, але я з ёй ні разу там не сустрэўся.
Так, і гэты дзень — Дзень нараджэння Віктара — быў урачыста, на дзяржаўным узроўні, адзначаны ў Тэатры-студыі кінаакцёра, хаця вечар, шчыра кажучы, прайшоў не вельмі весела. Тураў быў ужо не-вылечна хворы, і ўсе тое ведалі, як, мабыць, і сам ён. Але, прынамсі, пры мне ніколі не ўпадаў у роспач. Верыў — будзе ўсё о’кэй, будзе і яго «фіеста»…
Згадвае Алена Турава: «Пэўна, тэта ведаў, як мала яму засталося, але пры мне ніколі не заводзіў пра гэта гаворкі. Прасіў прынесці яму пачыгаць «што-небудзь займальнае», і я перадавала ў бальніцу часопісы і зборнікі анекдотаў. Ён вельмі любіў калі я пачынала гаворку словам!: «Вось, калі ты паправішся…» I заўсёды вяртаўся да сцэнарыя, над якім працягваў працаваць нават у бальнічнай палаце. Марыў пра тое, якім цудоўным будзе яго наступны фільм пад назвай «Фіеста-45″: фільм пра шчаслівых людзей, якія вераць, што ўсё дрэннае, кепскае, нарэшце, у мінулым, а жыццё будзе працягвацца — цудоўнае і дзіўнае. Так, жыццё працягваецца. Чалавек, які адышоў, застаецца з намі, пакуль пра яго помняць. Тураў заўсёды жывы ў памяці сваіх дзяцей — маёй памяці, Аксаны, Арцёма. I мы сваім дзецям расказваем пра тое, якім надзвычайным чалавекам быў іхні дзядуля…»