Несцярук, Ю. Юрый Несцярук: «Нібыта бачыў сябе ў коле часу» / Юрый Несцярук ; гутарыла Ларыса Цімошык // Звязда. — 2023. — 5 жніўня. — С. 9.
«Вось бы хустку з такім прынтам»! — захаплялася адна знаёмая на выстаўцы. Дзіва дзіўнае: даму з бамонду ўразіў твор серыі «Вясковы супрэматызм» магілёўскага мастака Юрыя Несцерука. Творы з гэтай і яшчэ адной серыі можна паглядзець у мінскай галерэі «Высокае места»: аўтар нібыта гуляе з пазнавальнымі рэчамі, з’явамі, формамі, нават датамі. І ўпісвае ўсё ў сучасны кантэкст, дзякуючы чаму знаёмыя старыя рэчы набываюць новы сэнс, адчуваеш іх асаблівую каштоўнасць. Той выпадак, калі фармальны падыход у мастацтве дапамагае зразумець: традыцыя не павінна быць страчана, а беларушчына глыбока пранікае і захоўваецца ў мастацкіх вобразах. Якім чынам гэта атрымліваецца, спыталі ў аўтара, які вядомы аматарам мастацтва па ўдзелу ў шматлікіх праектах:
Фота: http://polotsk.museum.by.
— Я сын настаўніцы пачатковых класаў і малявання, мы жылі ў Стоўбцах, — расказвае мастак. — Наша сям’я была рускамоўная, а ў школе, калі пачалі вывучаць беларускую мову, я стаў прасіць маму, каб мяне вызвалілі ад гэтых урокаў, бо дзецям ваенных тады дазвалялася не вучыць, маўляў, сёння яны жывуць тут, а заўтра могуць апынуцца недзе далёка. Але мама сказала: трэба вучыць, мова не абцяжарыць жыццё, а веды лішнімі не бываюць. Я не стаў адварочвацца ад заняткаў, а пасля аказалася, што ў нас вельмі вясёлая настаўніца Галіна Іванаўна. Было цікава даведвацца новыя словы. Я адчуў, што гэта ўсё аднекуль разумею. А калі паступіў у рэспубліканскую школу-інтэрнат па музыцы і выяўленчым мастацтве ў Мінску, у нас быў вельмі харошы настаўнік беларускай мовы Барыс Іванавіч Жанчак. Ён вёў заняткі нефармальна, умеў зацікавіць і заінтрыгаваць. Неяк ён нам прачытаў верш Максіма Багдановіча «Як Базыль у паходзе канаў» — у мяне і сёння слёзы выступаюць, калі ўспамінаю… Беларусь і беларуская мова пачала мяне цікавіць, захапляць, уваходзіць у жыццё. У інстытуце — цяпер акадэмія мастацтваў — гэта было ўжо больш асэнсавана. І выкладчыкі ў нас былі цудоўныя. Напрыклад, Міхась Фёдаравіч Раманюк. А тут якраз у 1980-х гадах пачала адкрывацца беларуская гісторыя. Памятаю, праходзіла выстаўка «Мікола Гусоўскі і яго час» — а мы яго тады нават не вывучалі. Вось так пакрысе нешта пачынаеш разумець. Бачыш у музеях, якія былі рыцары ў даспехах — і гэта ўсё тут, а не ў нейкіх казачных краінах. Хацелася вывучаць усё больш глыбока.
Нас Раманюк так настроіў. Калі мы былі на першым курсе, паехалі ў канцы навучальнага года на практыку на Браслаўскія азёры. Знаёміліся з вяскоўцамі, знаходзілі ў людзей адметныя этнічныя рэчы, сабралі і прывезлі пасля цэлую машыну — народнае пляценне, колькі ручнікоў… Усё здалі ў фонды акадэміі, пасля малявалі гэтыя рэчы. Даўно было, але дагэтуль знаходжу натхненне ў гэтым…
— Злучыць этна з кірункам, што заснаваў Малевіч, — нечаканы падыход. Здаецца, яны з розных сусветаў…
— Вядома, калі вучыліся ў школе, то мы не ведалі ні Малевіча, ні супрэматызм. Тады толькі пачалі адкрывацца імпрэсіяністы — мы ўсе былі захопленыя. А ўжо ў інстытуце даведаўся пра супрэматызм. Мяне гэтыя квадрацікі забаўлялі. Атрымлівалася іх цікава раскласці ў прасторы. А ў манументальным мастацтве гэта наогул важна. Асноўная праблема пабудовы жывапісу ці мазаікі на сцяне ў тым, каб пакласці яе на нейкія рытмы. А прынцыпы супрэматызму дапамагаюць у вырашэнні.
Дарэчы, калі я выставіў першы раз у Мінску твор з серыі «Вясковы супрэматызм», на якім быў андарак, калегі паставіліся скептычна. Мая першая работа была больш фармальнай, чым тая, якую можна бачыць цяпер на выстаўцы (ужо гэтага года) — на ёй андарак больш натуральны. Якраз тады быў конкурс «Нацыянальная прэмія ў галіне выяўленчага мастацтва». Я падаў той твор у катэгорыі жывапісу. Зразумела, сярод рэалістычных работ ён глядзеўся дзіка. Такія чуў кпіны, маўляў, давайце яшчэ выставім як мастацтва ўзоры на андараку… Дык а чаму і не ўзоры на андараку?.. Той жа грэчаскі меандр ужо стылізавалі і выкарыстоўваюць па патрэбах — у архітэктуры, на посудзе, на адзенні. Ды і ўзоры на андараках дзівосныя — такая музыка ў іх! Тым больш што народная вышыўка крыжыкам, калі паглядзець, гэта як нейкія сучасныя пікселі. Як толькі з’явіўся камп’ютар, я задумаўся: гэта ж прынцып, згодна з якім ствараецца вышыўка, — драбленне на элементы. Нібыта шыфр: адзін крыжык робіш, другі прапускаеш — і нейкія кампазіцыі ўзнікаюць. Калісьці ўсе гэтыя ўзоры маглі несці інфармацыю пра паходжанне чалавека: адкуль, якая мясцовасць… Гэта я цяпер кажу не тое каб дакладную інфармацыю, але мне так уяўляецца. Адчуваю, што ёсць тут нейкая сувязь.
Справа ў тым, што мы часта думаем, быццам некаторыя з’явы і падзеі здараюцца выпадкова. Нібы няма нідзе ніякай сувязі. Але тая канцылярыя, што зверху, робіць свае нябачныя справы, якія мы потым разгадваем, і аб’ядноўвае розных людзей. Ці наадварот, можа іх развесці па розных кутках. Мы можам нават і не здагадвацца, якія сувязі існуюць паміж вельмі далёкімі, як нам здаецца, з’явамі. Мне здаецца, што Малевіч шмат якія ідэі падглядзеў у народнай творчасці. Гэта важная частка ў маім жыцці. Быў час, калі ў маім мастацтве былі тэмы, не звязаныя з беларускай гісторыяй. Тады было сумна і нецікава…
— А ў чым была цікавасць ствараць твор жывапісу з адных дат?
— Калі рабіў твор «500 гадоў. Успомніць усё», то разумеў, што азначаюць лічбы ў гісторыі Беларусі, пачынаючы ад 1517 года. А для мяне асабіста было важна, калі дайшоў да свайго года нараджэння: атрымліваецца, што я таксама трапіў у гэты кругаварот. Вось у школу пайшоў, вось скончыў інстытут ці жаніўся, дзіця нарадзілася… І зразумеў, што для мяне больш важны стаў не вынік, а працэс: нібыта бачыў сябе ў коле часу. Пасля пачаў удакладняць, што адбывалася ў тыя гады, пра якія ў мяне не было канкрэтных звестак. Тым больш сёння шмат новых матэрыялаў, якія прыадкрываюць таямніцы гісторыі.
— У вас жа былі яшчэ гістарычныя серыі па замках…
— Гісторыя мяне вельмі цікавіць. У нас у Магілёве ёсць краязнаўчы музей, вельмі харошы, я лічу. Зроблены, праўда, яшчэ за савецкім часам у асноўным ленінградскімі мастакамі. Але гэта сапраўдная расійская акадэмічная школа — там вельмі моцны малюнак, перспектыва ў паветры, яны стварылі адметныя дыярамы. Я з захапленнем глядзеў і вадзіў туды нашых мастакоў, якія прыязджалі ў Магілёў. І раптам аказалася, што я магу рабіць макеты — архітэктуры, замкаў. І рабіў — і Крычаўскага, і Быхаўскага. А каб зрабіць, ездзіў на месца, паглядзець, што там было на той момант. Мяне ўразіла, як будынак можа ператварыцца ў руіны. Пра забытую гісторыю нагадвалі хіба што вежы… Тады я зрабіў серыю пра гэта. Яна цалкам рэалістычная.
Тут ёсць адзін нюанс, істотны для мастакоў: кожнаму важна знайсці сваю тэхніку і стылістыку, працаваць у ёй, адточваць. Вось той Быхаўскі замак у мяне быў рэалістычны. Але цяперашняя выстаўка ўжо фармальная. Некаторыя дзівяцца: а дзе ж ты сапраўдны? Там — такі, тут — іншы. Значыць, ты недзе хлусіш…
Але мастак можа мяняцца. Асабліва так бывае ў манументалістаў. Манументальнае мастацтва — гэта тое, што звязана з архітэктурай: сцены, фасады, вокны. Гэта вітражы, мазаіка і нават скульптура, якая існуе ў гарадской прасторы. І жывапіс ёсць манументальны — ён неабавязкова вялікі, можа быць і маленькі па памеры. Вось прыклад — Гаўрыла Харытонавіч Вашчанка, мастак-манументаліст, яго вітражы ёсць у Чырвоным касцёле. Як іх звязаць з рэалістычным, вельмі цёплым жывапісам Вашчанкі, для якога характэрны нацыянальны каларыт? Там адна тэхніка, адзін светапогляд, а тут — іншы, таму што такі запыт. Я кажу «запыт» не ў сэнсе аплаты, бо і сам мастак можа сабе ставіць запыт — нейкі духоўны ці сацыяльны. Я думаю, што розныя запыты, што нараджаюцца ў галаве творцы, неабавязкова павінны быць у адной тэхналогіі, у адным прыёме. Таму я магу мяняцца, і ад гэтага не сорамна: раблю ўсё сумленна.
— Вы былі вучнем Вашчанкі. Якія галоўныя ўрокі ад яго вынеслі?
— Цяпер я працую ў каледжы мастацтва ў Магілёве на аддзяленні дызайну… Больш маладыя выкладчыкі актыўна выкарыстоўваюць дыстанцыйны фармат работы: дадуць заданні, на камп’ютары паглядзяць выкананне… А я не ўяўляю, як можа камп’ютар быць пасрэднікам паміж настаўнікам і вучнем. У мяне трое дзяцей, у нас у сям’і ўвесь час не хапала камп’ютараў. У хаце было тры камп’ютары — дык ужо і хопіць. Але яны усю дарогу былі занятыя. Дык я не асабліва ўключаўся ў варыянт электроннага жыцця і не адчуваў вялікай патрэбы. А цяпер прыйшла новая тэхналогія навучання, якую падаюць як дасягненне сучаснасці. Яно нібыта і так. А з іншага боку, ці добра гэта для мастака, калі няма кантакту з настаўнікамі, якія для мяне, напрыклад, былі і заўсёды будуць з вялікай літары?.. Асоба настаўніка — гэта як гуру. Ты глядзіш на яго, разумееш, адчуваеш. Ёсць магчымасць пранікнення ў яго свет. Чуеш голас, як ён размаўляе, назіраеш за яго паводзінамі ў розных сітуацыях. Як ён нават рэагуе на нас, калі мы нешта зрабілі не так ці наадварот. Гаўрыла Харытонавіч звычайна размаўляў з намі быццам бы з нейкім халадком. А калі ў нас нешта атрымлівалася, то пераходзіў на «ты»: «А цяпер зрабі вось так, а тут гэтак»… Раптам з’яўлялася нешта вельмі шчырае, сяброўскае. І ты разумеў, што зрабіў, як трэба. Такім чынам паводзіны мэтра таксама працавалі на выхаванне. Па-першае, яго інтэлігентнасць працавала: як ён вёў гутарку, як мог абурыцца, не прынізіўшы вучня, і сам заставаўся на вышыні. А калі проста адаслаў заданне, табе паставілі адзнаку — далей сам думаеш, што там удалося або не. Няма кантакту, і я часам бачу, што выхаванне прайшло міма. Многае не разумеюць, і вельмі шкада…
Але мне здавалася, што настаўнікі — як Гаўрыла Харытонавіч Вашчанка, Уладзімір Іванавіч Стальмашонак ды іншыя — выхоўвалі, як у сям’і маці ці бацька. Проста ты ж бачыш, як чалавек жыве, як успрымае свет — і насычаешся гэтым. Асяроддзе працуе. Вашчанка быў гуру для нас.
— Але пры Вашчанку ў манументалістаў была наладжаная работа, былі заказы на такія творы. А як цяпер у вас?
— Недзе з канца 1990-х я не займаюся манументальным мастацтвам. Бо змянілася сацыяльная фармацыя, і калі пры савецкай уладзе манументальнае мастацтва несла не толькі прыгажосць, але і пэўны змест, то цяпер шмат што інакш. Тады прымаўся нейкі аб’ект, і звярталіся да мастакоў, каб зрабілі прыгожа: тыя ж роспісы ці вітражы. Але Гаўрыла Харытонавіч у Доме настаўніка яшчэ за савецкім часам зрабіў пано «Асветнікі» — гэта не проста прыгожа, — ён уклаў сваю душу, далучыў гістарычны погляд. Вось манументальнае мастацтва ў дзеянні, калі прызначэнне аб’екта і яго аздабленне абсалютна супадаюць.
Калі я прыехаў у пачатку 1980-х гадоў у Магілёў, працаваў на камбінаце ад Беларускага саюза мастакоў. Цяпер яго ўжо не існуе — з эканамічных прычын. Але спачатку ў мяне было шмат работы ў вобласці, па раёнах. Як і ў маіх калег. Але прыйшоў еўрарамонт!.. Ён выціснуў і мае работы. Нідзе нічога не захавалася. Апошняя мазаіка заставалася на цэнтральнай паліклініцы горада, але сёлета ўсё закрылі італьянскай пліткай. Я стаяў і глядзеў, як яе зашываюць.
— А каб зняць ды захаваць?..
— Аднойчы мне тэлефанаваў адзін харошы чалавек з Інстытута ўдасканалення настаўнікаў у Магілёве. У мяне там быў вітраж з партрэтамі беларускіх асветнікаў — Скарыны, Гусоўскага, Цяпінскага, Купалы з Коласам. Мы ў Беларусі толькі пачыналі рабіць вітражы з роспісам па шкле, а раней рабілі без роспісу, больш фармальнага плана: складалі выяву з кавалачкаў, потым іх манціравалі. Ён патэлефанаваў, каб сказаць, што знялі мае вітражы і паставілі ў нейкай каморцы, дык, можа, я б забраў. А куды мне іх было падзець? Там жа было тры метры ў вышыню, хоць і з кавалачкаў. А ў мяне майстэрня на шостым паверсе, і няма дзе развярнуцца. І нічога не мог зрабіць…
Цяпер жа пры будаўніцтве выкарыстоўваюцца добрыя матэрыялы, шклопакеты, гіпсакардонавыя сцены. Іншыя прыёмы прыйшлі ў афармленне інтэр’ераў ці экстэр’ераў. І заказаў сёння няма. Праўда, робяць муралы, але мяне гэта ўжо не цікавіць. Работа манументаліста вельмі нервовая, бо шмат у чым залежыць ад іншых людзей. З усіх бакоў здараюцца неспадзяванкі: то машыну не далі, каб падвезці матэрыял, то няма пад’ёмнікаў для вялікай сцяны, то трэба смальту накалоць для мазаікі. А мастак усё перажывае. Як Кішчанка рабіў свае грандыёзныя мазаікі — цяжка нават уявіць…
— Цяпер працуеце як жывапісец?
—Так. Па-першае, у канцы 1990-х зніклі заказы. Закрыўся наш камбінат. Ратавалі музеі — давалі цікавыя мне макеты замкаў, дыярамы. Для Магілёўскай ратушы я зрабіў 3 дыярамы — з фігурамі, для якіх трэба прадумаць дакладнае гістарычнае адзенне. Мяне тое захапляла. Падабалася, што я ў тэме, бо добра вывучыў замкі: як яны будуюцца, як фарміруюцца абарончыя лініі, з якіх матэрыялаў, чым адрозніваліся пабудовы, што паўставалі на беларускіх землях, ад еўрапейскіх. Вучыўся на творах некаторых нашых мастакоў, глядзеў арыгінальныя музейныя экспанаты. Таму ў Парыжы музей Дома інвалідаў мне быў найбольш цікавы, таму што там ёсць усё, што датычыцца гісторыі арміі. Дарэчы, ёсць нават экспанаты радзівілаўскія па паходжанні. Мяне гэта захапіла. А такая ніша — маляваць на сценах — пустая не бывае. Вось з балончыкаў узяліся фарбаваць — хлопцы лічаць, што гэта ў іх добра атрымліваецца…
— Калі шмат твораў у майстэрні, то іх жа трэба недзе паказваць…
— У нас штогод праходзіць 1-2 абласныя выстаўкі, на якія мы прапаноўваем да трох твораў. Сёлета ў сакавіку ў мяне была персанальная выстаўка ў Полацкай галерэі. Выстаўляўся я двойчы ў Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва, меў персанальную выстаўку ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі. І ў Магілёве некалькі разоў рабіў персанальныя выстаўкі. Не ў тым задача, каб кожны раз рабіць персанальную. Назбіраюцца тэмы, творы — то добра. А калі мастак паказвае тое, што людзі бачылі раней, яны потым абураюцца: «А чаго мы прыйшлі?» Гэта эстрадныя спевакі ўсю дарогу могуць спяваць адны і тыя ж песні — усе толькі іх і чакаюць, колькі гадоў ні было б тым хітам. Але ў мастакоў такое не праходзіць: гледачы кожны раз чакаюць новых твораў.
Ларыса ЦІМОШЫК