Бальчэўскі, Э. На галоўнай плошчы / Э. Бальчэўскі // Магілёўская праўда. — 1988. — 12 кастрычніка.
На пачатку бягучага года ў часопісе «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі № 1 быў надрукаван артыкул А. Кудрэйкі пра помнікі У. I. Леніну на тэрыторыі нашай рэспублікі. У ім, ледзь не ўпершыню ў рэспубліканскім друку, пералічаны ў храналагічным парадку манументы і бюсты правадыра рэвалюцыі, адкрытыя ў гарадах і вёсках БССР з 1924 па 1987 гг., як іс- нуючыя, так і тыя, што не захаваліся.
Трэба, аднак, заўважыць, што ў гэтым грунтоўным пераліку не названы помнікі, устаноўленыя да вайны ў Магілеве.
Праўда, перш за усе хочацца сказаць пра яшчэ адзін своеасаблівы помнік, які існуе і сёння.
У 1929 г. на вул. Першамайскай, на месцы былога кінематографа «Мадэрн», што згарэў у 1918 г., быў пабудаван першы у горадзе пасля рэвалюцыі мураваны жылы дом у 2—3 паверхі з 4-х павярховай вуглавой вежай. Узводзілі яго ўручную, дзедаўскімі метадамі. Цэглу наверх насілі па сходнях. На парапеце над чацвёртым паверхам быў зроблены цэглай і тынкоўкай надпіс на беларускай мове «Дом імя у. I. Леніна».
Дом гэты захавауся, яго нумар 22. Аднак надпісу цяпер няма. Пры капітальным рамонце яго сцёрлі. Чаму? Наўрад ці хто адкажа цяпер на такое пытанне. Хаця магілёўскія старажылы добра ведаюць «дом Леніна».
Цяпер пра помнік. У 1924 г. Магілёў стау акруговым цзнтрам. Пасля скасавання акруг у 1930 г. ён быў ператворан у горад рэспубліканскага падпарадкавання. У гэты час было прынята рашэнне аб устаноуцы помніка У. І. Леніну.
Стварыць яго з дабротных даўгавечных матэрыялаў не было магчымасці. Статую вырабілі ўласнымі сіламі ў кустарнай майстэрні, якая была на тым месцы, дзе зараз абласная друкарня. Тур рабілі бетонныя надмагільныя помнікі. Майстрам-скульптарам працаваў П. Г. Яцына (бацька вядомага савецкага скульптара Пятра Пятровіча Яцыны (1906—1964). Ён, дарэчы, у 1914 г. ствараў архітэктурны дэкор-капліцы, пабудаванай на Бабруйскай шашы ў гонар бітвы 1812 г. пад Салтанаўкай. Пётр Герасімавіч і кіравау вырабам статуі Леніна.
Пытанне аб месцы ўстаноўкі вырашалася доўга. Цяперашняй плошчы Леніна тады не існавала. На яе месцы знаходзіўся вялікі і брудны Сянны базар. Савецкая плошча была невялікай. Большую яе частку займаў так званы Беклемішаўскі сквер. Тут была ўжо і магіла байцоў 35-га бронеатрада. На Саборнай плошчы яшчэ стаяў славуты Іосіфаўскі сабор, разбураны ў 1938 г. (цяпер на яго месцы гасцініца «Дняпроўская»). Перад культавым будынкам не месца такому помніку.
Заставалася Тэатральная плошча, на якой да рэвалюцыі праходзілі парады войск магілёўскага гарнізона, а ў савецкі час — парады Чырвонай Арміі. Штогод 1 Мая тут прымалі прысягу чырвонаармейцы. Тут праходзілі агульнагарадскія мітынгі. У 1917 г. з балкона тэатра да магіляўчан звяртаўся першы савецкі Вярхоўны Гаоўнакамандуючы М. В. Крыленка, у 1919 г. — Усесаюзны стараста М. I. Калінін. Лепшага месца ў тагачасным горадзе не было. Перад тэатрам і ўстанавілі помнік у 1930 годзе. Яго вырашана было лічыць часовым. А сярод магіляўчан ужо ішоў збор сродкаў на капітальны помнік. Вяліся перагаворы з бронзаліцейным заводам Акадэміі мастацтваў СССР у Ленінградзе.
У выніку ў 1937 г. у Магілёў была дастаўлена бронзавая скульптура Ільіча. У дарожнай упакоўцы яе прывезлі на Савецкую плошчу і паставілі ў двары Палаца піянераў і школьнікаў (былы губернатарскі дом, разбураны немцамі ў 1943 г.). А на Тэатральнай плошчы пачаліся падрыхтоўчыя работы. Часовы помнік быў знят. Але ўмовы змяніліся, работы прыпынілі.
Справа ў тым, што з-за складанай міжнароднай абстаноўкі ў 1938 г. было прынята рашэнне перанесці сталіцу БССР з Мінска (ад яго да дзяржаўнай граніцы было прыкладна 40 км) у Магілёў. На былым Сянным базары, згодна з распрацаваным лепшымі дойлідамі генеральным планам горада, пачалося стварэнне плошчы Леніна. Пабудавалі Дом Саветаў для ўрадавых устаноў. Перад ім прадугледжана было месца для помніка Ільічу.
У 1939 г. у сувязі з вызваленнем Заходняй Беларусі неабходнасць пераносу сталіцы адпала. Помнік жа своечасова ўстанавіць не ўдалося, бо пачалася Вялікая Айчынная вайна.
Статую Леніна эвакуіраваць не паспелі. Акупанты вывезлі яе ў невядомым напрамку. Напэўна, на пераплаўку. Першыя гады пасля Перамогі давялося з вялікімі намаганнямі адбудоўваць моцна разбураны горад. Да слова, святочныя дэманстрацыі тады (да 1956 г. уключна) праводзіліся на Тэатральнай плошчы. Толькі ў 1951 г. быў устаноўлен помнік Леніну на вул. Ленінскай каля СШ № 3. Потым з’явілася яшчэ некалькі скульптур правадыра мясцовага, так сказаць, значэння — перад будынкам абкома КПБ (цяпер рэдакцыя «Магілёўскай праўды» і карцінная галерэя), на тэрыторыі некаторых прадпрыемстваў.
Галоўны ж, агульнагарадскі манумент У. І. Леніна, быў адкрыт 5 лістапада 1957 г., як і было запланавана калісьці — перад Домам Саветаў на адбудаванай і добраўпарадкаванай цэнтральнай плошчы. Яго аўтары — народны мастак СССР скульптар П. Сабсай і лаўрэат Ленінскай прэміі архітэктар В. Волчак. Помнік і трыбуна выкананы з чорнага лабрадарыту і шэрага граніту, дастаўленага з Украіны. Фігура Леніна адліта на Ленінградскім заводзе «Maнументскульптура».
Э. БАЛЬЧЭЎСКІ, краязнавец.