Андрэй Вераб’ёў: «Ува мне суiснуюць розныя творцы» // Мастацтва. — 2006. — №7. — С. 39-43.
Нiбыта i не зусiм у Магiлёве, але ўжо i не ў Мiнску — дзесьцi на водшыбе, на ўскрайку, сам-насам у велiзарнай майстэрнi, скульптар Андрэй Вераб’ёў задаволены сваёй адзінотай. Тут ёсць магчымасць адліваць скульптуру з бронзы, а галоўнае — можна, нi на што не адцягваючы ўвагу, засяродзiцца i працаваць. Хоць у планах — зрабiць у майстэрнi i выставачную залу, праводзiць сустрэчы з сябрамi. Можа, гэтае памяшканне стане цэнтрам прыцягнення адметнага мастацкага асяродка. Але гэта — потым, а пакуль мастак абжываецца ў новых сценах. Аўтапартрэт i двое — па-ранейшаму асноўныя тэмы скульптур, праз якiя ён імкнецца сказаць пра вельмi многія рэчы.
У размове прымае ўдзел філосаф і культуролаг Юрась Барысевіч, для якога Андрэй Вераб’ёў — самы ўлюбёны скульптар.
АНДРЭЙ ВЕРАБ’ЁЎ: — Каб трапіць у маю новую майстэрню, трэба даехаць да самага канца горада, а потым прайсці праз лес. Гэтае памяшканне — другая майстэрня ў маім жыцці, дзе я працую адзін. Першая — таксама ў Магілёве —знаходзілася ў сутарэннях універсітэта імя А.Куляшова, куды я ўладкаваўся на працу ў якасці выкладчыка. Я любіў тую майстэрню і правёў у ёй восем гадоў, нягледзячы на яе трохметровую заглыбленасць пад зямлю, недахоп асвятлення і адсутнасць элементарных побытавых зручнасцей. Новая — поуная супрацьлегласць старой: яна вялікая і светлая. У пярэднім пакоі — стэлажы, на якіх месцяцца мае старыя скульптуры. Вялікія і маленькія, зробленыя даўно і не вельмі, з гліны, гіпсу, пластыліну, яны цудоўна тут суіснуюць. 3 гэтага пакою мы трапляем у вялізнае памяшканне з пяццю вокнамі, на падаконніках — расліны з лесу. Нават крапіву прыручыў. Тут я раблю эскізы, ляплю новыя работы, фармую і адліваю іх з гіпсу, пасля — фармую гіпсавыя мадэлі ў сумесі для заліўкі бронзы. Сюды ж прыношу яшчэ гарачыя адліўкі з ліцейнага цэху і разглядаю іх з заміраннем сэрца — як жа атрымалася. У трэцім памяшканні майстэрні заўсёды чыста, на падлозе лінолеум, які я што дня мыю, два фатэлі і столік, за якім зручна сустракацца з сябрамі. За шырмай і сервантам — канала ды стол для пісання. На шырме — некалькі маіх Ляляляк.
АЛЕСЯ БЕЛЯВЕЦ: — Некалі ты назваў май стэрню жывым арганізмам…
А.В.: — Так, мая майстэрня дзейнічае ва ўнісон з маім арганізмам. Ёсць творы, якія, калі б не было ў мяне той, першай майстэрні, не з’явіліся б. У тым падвале я зрабіў сасуд у форме маёй галавы, большасць аўтапартрэтаў. У іншай сітуацыі я рабіў бы цалкам іншыя творы, застаўшыся пры гэтым сам сабой. Аўра — дыктуе.
А.Б.: — А няма ў цябе адчування, што ў ранейшай майстэрні, у тых маласпрыяльных умовах і былі найлепшыя магчымасці для працы? Хоць тут — і лінолеум прыгожы, і пяць вокнаў…
А.В.: — Я думаў пра гэта. Пажывем — убачым. Гадоў праз дзесяць. У гэтую майстэрню я прыйшоў як у месца нейтральнае. Яно было закінутым, яно адпачыла ад таго, што тут адбывалася, потым было цалкам адрамантавана. Я проста прыйшоў і напаўняю сабой гэтую прастору. Я прынёс сюды сваю энергетыку, яна тут застаецца і ўплывае на мяне. Адпрацавала тая старая майстэрня, я адпрацаваў у ёй. Цяпер наступае іншы перыяд. I я спадзяюся, тут мне яшчэ больш удасца стаць самім сабой, бо я запаўняю гэтае памяшканне сваімі роздумамі, сваімі ідэямі, сваімі творамі.
А.Б.: — Як увогуле змянілася твая творчасць пасля пераезду з Мінска ў Магілёў?
ЮРАСЬ БАРЫСЕВІЧ: – У цябе ў Мінску была галерэя «А.В.» (пры Тэатры сучаснай беларускай драматургіі). Названая паводле тваіх ініцыялаў, у пэўным сэнсе галерэя таксама была аўтапартрэтам. Усе 25 выставачных праектаў, пакуль ты кіраваў ёю, усе, «аватчужыя, перформансы, карціны, інсталяцыі — таксама былі рэхам тваіх думак і жэстаў.
А.В.: — Вельмі цяжка займацца галерэяй у Мінску, жывучы ў Магілёве. Нейкі час яна яшчэ праіснавала… Некамерцыйная, яна і існавала дзякуючы толькі энтузіязму. Аў плане творчасці — якая розніца, дзе знаходзіцца майстэрня? Калі б я жыў у Мінску, дык, хутчэй за ўсё, дзяліў бы адну майстэрню яшчэ з трыма скульптарамі — Борздым, Копачам і Мінько. Мы разам вучыліся, сябруем, але… Кожны — асоба. Штодня бачыцца — гэта цяжкавата. Былі і эканамічныя прычыны. Словам, давялося пераехаць у Магілёў, тут мае і жончыны бацькі. Ехаў і не уяўляў, што будзе далей, ведаў толькі, што буду займацца скульптурай. Іншага не ўмею, а скульптуру — люблю. Калі цягам дня не трапіў у майстэрню, нічога не зрабіў— вельмі прыкрае адчуванне ўвечары. Дарэмна пражыты дзень.
А.Б.: — Твае аўтапартрэты, што ў 2002 годзе экспанаваліся ў Музеі сучаснага мастацтва, створаны ў Магілёве?
А.В.: — Толькі тут яны і маглі з’явіцца. I менавіта таму, што я адзін працаваў у майстэрні. Ёсць магчымасць засяродзіцца, угледзецца ў сябе. Некалькі добрых твораў з’явілася — а гэта ўжо нямала. У Мінску — у тых умовах — не зрабіў бы іх.
Ю.Б.: — Найбольш удалыя вобразы прыходзяць да нас неспадзявана. Напрыклад, падчас рэдагавання малюнкаў ці запісаў словамі. Немагчыма напісаць адзін і той самы тэкст двойчы, калі не заплюшчваць вочы на раптоўна знойдзеную магчымасць прадоўжыць сюжэт, роздум, мігатлівую лінію ў новым накірунку. Мяркую, гэта добры контр-аргумент для спрэчкі з тымі, хто сцвярджае, што «ўсё ўжо сказана і перапрададзена».
А.В.: — Так. Я ўсё больш пераконваюся, што чалавек — проста прыёмнік, здольны настройвацца на пэўную хвалю, і дзякуючы гэтаму адзін прыдумвае паравоз, другі — вынаходзіць радыё. Асабліва ты блізкі да гэтага стану, калі не спіцца, — на мяжы няспання і сну. Праўда, калі прачынаешся, ідэя можа падацца бязглуздай, а пасля знаходзіш яе ўвасабленне ў якім-небудзь замежным часопісе. Так вось прыйшла ідэя напісаць самую незвычайную ў свеце кніжку. А наступнай ноччу прыдумалася назва — «Ляляляка». Былі ўжо яе прэзентацыі, і я прапаноўваю ўсім уключыцца ў гэтую гульню. Тут на старонках накрэмзаны нейкія пісьмёны — нагадваюць дзіцячыя крамзолі, — чытаць можна і дагары нагамі, а можна трымаць разгорнутай — на той старонцы, якая спадабалася.
Пра што мая кніжка? Пра ўсё. Зачытаю: «Пра апошнюю вячэру ў старым доме і усмешку тваёй бабулі; пра тое, што камусьці пашанцавала больш, чым табе, але ты адчуваеш сябе шчаслівейшым за яго; пра тэхналогію металаў і далёкія калючыя зоркі; пра заўчасную смерць сябра і сіненькія пралескі, якія красуюць у кожным лесе; пра пяскі пустыні і пясоку пясочным гадзінніку; пра нястраўнасць і салодкія сны…» Чаму, уласна, выражаць і фіксаваць свае эмоцыі могуць толькі мастакі, пісьменнікі ці кампазітары? Рабіць гэта пры дапамозе Ляляляк можа кожны з людзей, здольны адчуць сябе дзіцем, бо яно жыве ўнутры кожнага з нас.
Чаго не хапае чалавеку ў сучасным тэхналагічным свеце? Не хапае спосабу самавыражэння. I тут, калі пішаш, схлусіць цяжка, любая графалагічная экспертыза давядзе, што гэта маё пісьмо.
Ю.Б.: — Няма вялікай розніцы, словамі пісаць, асобнымі літарамі ці нікому не вядомымі знакамі. У самых звычайных, карыстаных цягам стагоддзяў словах ёсць шмат такога, што мы яшчэ не дачулі і што не здолелі выказаць, неаднойчы іх прамаўляючы, нашы калегі і продкі.
А.Б.: — Ці хапае табе тут патрэбнай колькасці візуальных уражанняў для творчасці? Ці ты ўжо стаў самадастат-ковым, чэрпаеш з назапашанага?
А.В.: — Цяжка адказаць. Па ідэі, каб нешта адлюстроўваць, трэба жыць актыўна. Нейкае здзічэнне, відаць, адбываецца. Ужо некалькі месяцаў заўважаю за сабой, што калі праязджаю праз цэнтр горада, прагна, неўразумелымі вачыма гляджу на людзей, на машыны. Аказваецца, існуе нейкае іншае жыццё. Здараюцца паездкі на Захад, якія даюць падставы для роздуму, для далейшай працы. Ездзіць трэба, але… Паехаць на месяц на пленэр, каб зрабіць там адзін твор, калі тут, у майстэрні, я магу непараўнальна больш твораў зрабіць і яшчэ адліць іх у бронзе? Прынамсі, я буду доўга над гэтым думаць.
А.Б.: — Паглядзiм творы!
А.В.: — Так, вось тут на стэлажах мае старыя працы. Першы аўтапартрэт я стварыў у 7 класе школы з мастацкім ухілам. Кожны дзень бег з заняткаў дахаты — ставіў люстэрка (цяпер я ўжо ляплю без яго) і вывучаў сябе. I тое, што адкрываў у сабе, вучыўся занатоўваць пры дапамозе аб’ёму. Было страшэнна цікава. Усё рабіў няправільна, і не было каму падказаць. Калі скончыў твор, зразумеў, што больш нічым не хачу займацца. Пайшоў насуперак марам бацькоў. Яны былі медыкі і меркавалі, што таксама стану ўрачом (я вучыўся выдатна). Давялося доўга іх пераконваць, каб яны мяне ў 15 год адггусцілі паступаць у Мінскае мастацкае вучылішча. Пасля Акадэміі мастацтваў так атрымалася, што займацца бронзай я не мог — заказаў не было гадоў з пяць, у мяне быў толькі заробак выкладчыка, — і я працаваў з глінай. Керамісты смяялі-сязмяне, бо іх падыход да керамікі прынцыпова іншы, а я выкарыстоўваў гэты матэрыял як адзін са скульптурных. Асабліва іх дзівілі мае апрацоўкі формы — таніраванне пад бронзу.
А.Б.: — Гэтыя керамічныя аўтапартрэты стварылі ў Музсі сучаснага мастацтва цэльную экспазіцыю. Творы так наўмысна — пад гэты праект — задумваліся?
А.В.: — Усё, што было на той час, я і выставіў. Проста гэта мая галоўная тэма.
Ю.Б.: — Ты распрацоўваеш жанр аўтапартрэта шырэй і глыбей, чым хто-кольвек з вядомых мне аўтараў. Па сутнасці, ператварыў сродак у мэту, жанр — у тэму. Ледзь не ўсе твае мастацкія праекты падкрэслена аўтабіяграфічныя. Аднак каго шукаеш ты ў гэтых Hiбыта нарцысічных творах толькі сябе або ўвогуле — чалавека?
А.В.: — Я некалі прыдумаў фармальную ідэю, што адбіткі могуць абазначаць пражытыя дні і так можна зрабіць апісанне жыцця. Але пасля ўзнікла пытанне: апісанне чый го жыцця я магу зрабіць? Напэўна, свайго, бо сябе я ведаю крышачку лепш, чым астатніх. Аўтапартрэт — гэта спроба знайсці сябе, спроба зразумець, што ёсць сапраўдным. Але мае аўтапартрэты — гэта і роздум пра ўсіх — пра чалавека ў цэлым.
А.Б.: — Але гэта ў нечым самаагаленне?
А.В.: — Некалі ў мінскай галерэі «Шостая лінія» я рабіў інсталяцыю «Жыццяпіс Андрэя Вераб’ёва, незвычайнага і аднаго з усіх, ад нараджэння да гэтага дня», дзе на даўжэзнай папяровай стужцы былі прымацаваны мае малюнкі, старонкі школьных дзённікаў і тысячы чалавечых сілуэтаў (яны пазначалі кожны пражыты дзень). Перад адкрыццём я зайшоў у маленькі пакой пераапрануцца. У гэты час з’явіліся першыя гледачы, і я доўга не мог прымусіць сябе выйсці да іх. У мяне было адчуванне, што я голы. Што я ўсё расказаў пра сябе і цяпер усе ўсё ведаюць. Мне было не па сабе. Але ў кожнай працы хочацца быць шчырым.
А.Б.: — Аўтапартрэт, аўтабіяграфія — ключавыя для цябе паняцці. Ты збіраеш матэрыяльныя сведчанні свайго жыцця? Ці важней нешта, што нельга ўлавіць, — пахі, успаміны?
А.В.: — Застаюцца здымкі, але нейкія моманты, якія хочаш захаваць, якраз і не фіксуюцца.
Важныя проста ўспаміны, адчуванне таго паху, які быў тады, колеры, формы. Адчуванне таго, якім я быў у нейкі момант.
А.Б.: — Мастак якраз і здольны, калі засталіся ўспамін, уражанне, матэрыялізаваць мінулае.
А.В.: — Калі надыходзіць патрэбны час. Я часта пакідаю творы недаробленымі — а пасля вяртаюся да іх.
А.Б.: — Ці адчуваеш ты каштоўнасць недаробленасці—такой наўмыснай недапрацаванасці матэрыялу, праз якую нейкія рэчы можна глыбей закрануць? У які момант ты адчуваеш, што твор гатовы да выставы?
А.В.: — Гэта заўсёды складана. Пасля таго, як затанірую. А затанірую я пасля таго, як вырашыў, што хопіць. А чаму хопіць? Цяжка сказаць: апрацоўваць можна да бясконцасці. Але на нейкай стадыi твор пачынае рабіцца рафінаваным. Прыгожанькім. Бліскучым.
А.Б.: — I гэта цябе палохае?
А.В.: — Так.
А.Б.: — Некаторыя да гэтага імкнуцца.
А.В.: — Бо некаторыя хочуць прадаць… Напэўна, лепшае, што я зрабіў тут, — гэты аўтапартрэт ва ўзросце 37 гадоў. Кожная дзірка ў ім — пражыты год. Дзірак становіцца ўсё больш — і мы ў рэшце рэшт рассыпаемся.
Ю.Б.: — У Францыі ты выстаўляў аўтапартрэт у выглядзе пня з гадавымі кольцамі.
А.В.: — Гэта быў аўтапартрэт у 34 гады. Я кожны год раблю перад сабой справаздачу — аўтапартрэт у гэтым узросце.
Ю.Б.: — Адбітак асобы аўтара захоўваецца ў кожным ягоным творы, але, са свайго боку, адбітак кожнага твора застаецца ў свядомасці мастака 1 да самай смерці працягвае фільтраваць ягоныя думкі і словы. Па вялікім рахунку, няма ні аўтара, ні асобных твораў — ёсць творчасць, водбліскі якой мы можам бачыць у тэкстах, карцiнах, жэстах і рысах твару мастака.
А.Б.: — У майстэрні мастака, у адрозненне ад выставы, з’яўляецца магчымасць памацаць твор рукамі. Уражанне проста фантастычнае. Гэтыя невялікія скульптуркі нібы для рукі прыстасаваныя. Абсалютна іншае ўспрыманне твораў, калі дадаюцца тактыльныя адчуванні.
А.В.: — Я мару пра тое, што людзям захочацца да іх дакрануцца.
А.Б.: — Чаму табе трэба правесці гледача праз адмысловы лабірынт асацыяцый, нейкі незвычайны рэбус?
А.В.: — Яно само прыдумваецца, цалкам само. Потым я ўвасабляю — бывае хутка, бывае вельмі марудна. Само ўсё прыходзіць, і я раблю, даверыўшыся таму, хто гэта прысылае. Але я люблю і рэалістычныя партрэты рабіць. Я часта думаю, як гэта можа чалавек і Ляляляку прыдумаць, і партрэт рэалістычны зрабіць. Калі я ўступаў у Саюз мастакоў, рыхтаваў альбом з фотаздымкамі сваіх твораў. Прэзідыўм мяне не рэкамендаваў да ўступлення. Сказалі: што за вінегрэт! Па іх меркаванні, я павінен знайсці сваю нішу і ў ёй працаваць. А па-мойму, гэта смерць для мастака. У пошуку і ёсць сэнс. Гэты партрэт — такі ж мой твор, як і «Лялялякі». А што іх аб’ядноўвае? Аўтар.